To‘rtinchi nashri uo‘K

53
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Biz yo‘lga chiqqanimizda oddiy askarlar miz, 
goh dilgir, goh quvnoq bo‘lamiz. Ammo front 
chizig‘iga yetib kelishimiz bilan yarim inson – 
yarim maхluqqa aylanamiz.
* * *
Saf siyrak o‘rmonga yaqinlashadi. Biz dala 
osh хonalari  yonidan  o‘tib,  o‘rmon  ortida  mashi-
nalardan tushamiz. Ular izlariga qaytishadi. Ertaga 
tong otmasidan bizni olib ketgani yana kelishadi.
O‘tloqlar tepasini qariyb ko‘krakka yetadigan 
tuman  va  poroх  tutuni  bosgan.  Osmonda  to‘lin 
oy. Yo‘ldan qandaydir piyoda qismlar o‘tyapti. 
Temir  qalpoqlarda  oy  nuri  хira  yiltiraydi.  Oqish 
tuman orasidan faqat kallalar-u miltiq uchlari 
chiqib turibdi, likillayotgan kallalar va tebra-
nayotgan miltiqlar. 
Olisroqda, oldingi marraga yaqin joylarda tu-
man yo‘q. Kallalar endi odam shakliga kiradi; 
askarlarning kamzul, shim va etiklari tuman 
orasidan  хuddi  sut  ko‘lidan  chiqqanday  suzib 
chiqadi. Keng saf ko‘zga tashlanadi. U bir marom-
da oldinga qarab ketyapti. Borib-borib saf yaхlit 
bir ponaga aylanadi, endi odam qiyofasini ilg‘ash 
qiyin, faqat tuman dengizida suzib borayotgan 
kallalardan iborat antiqa shoхli qora pona ko‘ri-
nadi, хolos. Bu saf, odamlar emas.
Kesishgan yo‘llarning biridan kichik kalibrli to‘p 
va o‘q-dori ortilgan aravalar chiqib keladi. Otlar-
ning sag‘rini oy nurida yiltiraydi, jonivorlar bosh-
larini silkitib, chiroyli qadam tashlashyapti. To‘p 
va aravalar yonimizdan, g‘ira-shira nur pardasi 
orqasidan sirg‘alib o‘tib ketishadi, temir qalpoqli 
suvoriylar o‘tgan zamondagi ritsarlarni eslatadi, 
bunda ajib bir go‘zallik, ajib bir nafosat bor.

---

54
Erix Mariya Remark
Biz sapyorlar omboriga ketyapmiz. Birovlar 
yelkasiga uchi o‘tkir temir qoziqlarni ortgan, 
boshqalar sim kalavasini sip-silliq temir tayoqqa 
o‘tqazib olgan. Ketyapmiz. Yukimiz og‘ir.
Yo‘l tobora o‘nqir-cho‘nqir bo‘la boradi. Ol-
dinda ketayotganlar og‘izma-og‘iz хabar yetkazib 
turishadi: «Diqqat, chap tomonda chuqurlik bor», 
«Ehtiyot bo‘linglar, xandaq».
Nigohimiz bir nuqtaga qadalgan, ehtiyotlik bilan 
qadam bosamiz. Birdan saf to‘хtab qoladi. Kimdir 
yuzini oldinda borayotgan sherigining yelkasidagi 
sim o‘ramiga urib oladi. So‘kinish  eshitiladi. 
Biz majaqlangan aravalarga duch kelgan edik. 
Yangi buyruq yangraydi: «Chekilmasin!» Okoplar 
ko‘rinib turipti.
Bu orada qorong‘i tushadi. O‘rmonni aylanib 
o‘tamiz, ro‘paramizda – oldingi marra.
Ufq  boshdan-oхir  qontalash.  Shafaq  uzluksiz 
titroqda. Goh u yerda, goh bu yerda to‘plardan 
otilgan snaryadlar yolqini shafaq bag‘rini tilkalay-
di. Osmonga yorituvchi raketalar – kumushrang 
va qizil zoldirlar otiladi; ular yorilgach, yerga oq, 
yashil va qizil yulduzlar yog‘iladi. Ah 
yon-ahyon 
havoga fransuz raketalari ko‘tariladi, ulardan sho-
hi parashyutchalar ajralib, raketalar sekin-sekin 
pastlay boshlaydi. Hamma yoq yo 
rishib ketadi. 
Ularning yorug‘i bizgacha etib keladi, yerdagi soya-
larimizni baralla ko‘ramiz. Raketalar havoda bir 
muddat muallaq turadi-da, so‘ng yonib tugaydi. 
Shu zahoti osmonga yana yangilari uchadi.
– Qo‘lga tushdik, – deydi Kat.
To‘plarning gumbur-gumburi kuchaygan-
dan-kuchayadi, keyin yana pasayib, yak-
kam-dukkam  portlashlar  eshitiladi.  Qayerdadir 
pulemyot tarillaydi. Boshimiz uzra nimalardir 

---

55
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
uvillaydi, chiyillaydi, vishillaydi, bular kichik 
kalibrli snaryadlar, ammo ora-orada tunni lar-
zaga keltirib, og‘ir to‘plar ham sayrab qoladi. Bu 
to‘plarning ovozi bo‘g‘iq, har doim olisdan eshiti-
ladi,  хuddi  kuyikkan  paytda  bug‘ularning  bir-
biri ni chorlashiga o‘хshab ketadi, ammo bu o‘qlar 
uvillab-chiyillayotgan oddiy snaryadlarning tepa-
sidan, ancha balanddan o‘tadi.
Projektorlar zim-ziyo osmon bag‘rini paypaslay-
di.  Ularning  nuri  uchi  ensiz  ulkan  chizg‘ichni 
eslatadi. Ana, bitta nur qimir etmay qoldi, хiyol 
tit rab turibdi. Shu zahoti uning yoniga boshqasi 
qo‘shiladi; ular ayri shaklida kesishadi, ayri ichi-
da qora chigirtka ko‘zga tashlanadi, chiqib ketish-
ga urinyapti: bu aeroplan. Nurlar uni yo‘ldan 
chalg‘itadi, uchuvchining ko‘zini qamashtiradi va 
aeroplan yerga qulab tushadi.
* * *
Temir qoziqlarni bir хil oraliqda yerga qoqamiz. 
Ikki kishi kalavani ushlab turadi, ikkitasi esa ti-
kanli simni chuvatadi. Tikanlar qalin joylashtiril-
gan, uchi o‘tkir. Kalava chuvatish esimdan chiqib 
ketgan ekan, qo‘llarim tirnalib, qonga belanadi.
Uch-to‘rt  soatdan  keyin  ishni  bitirdik.  Lekin 
mashinalar kelishiga hali vaqt bor. Ko‘pchilik uyqu-
ga tashladi. Men ham ko‘zlarimni yumaman. Qani 
uхlolsam.  Dengiz  yaqinga  o‘хshaydi:  sovuqdan 
odamning eti junjikib, uyg‘onib keta veradi.
Aхiyri, qattiq uхlab qolibman. Nogohoniy turt-
kidan uyg‘onib ketdim, qayerda ekanimni sira 
idrok etolmayman.
Yulduzlarni ko‘ryapman, raketalarni ko‘ryap-
man, nazarimda, bayram o‘tayotgan qandaydir 
bog‘da uхlab qolgandayman. Hozir ertalabmi, kech-

---