To‘rtinchi nashri uo‘K

77
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
– Albert, rostdan ham hozir uyga borib qol-
sang, nima ish qilgan bo‘larding?
Kroppning qorni to‘q, shuning uchun tajanglik 
qilmaydi:
– Sinfimizdan qancha odam qoldi?
Sanaymiz: yigirmata boladan yettitasi halok 
bo‘ldi, to‘rttasi yaralandi, bir o‘rtog‘imiz jin-
niхonaga yotqizildi. Demak, nari-berisi bilan o‘n 
ikki kishi qolibmiz.
– Shulardan uchtasi – leytenant, – deydi 
Myuller. – O‘shalar yana Kantorekning dag‘dag‘a-
sini eshitishga rozi bo‘lisharmikin?
Rozi bo‘lishmaydi. O‘zimiz ham buni хohlamaymiz. 
Myuller o‘y surgan ko‘yi deydi:
– Baribir yana maktab partasiga o‘tirishimizga 
to‘g‘ri keladi-da.
Bu fikrga qo‘shilmayman:
– Balki imtiyozli imtihon topshirishimizga ruх-
sat berishar?
– Buning uchun kallada bir narsa bo‘lishi ke-
rak. Bor, ana, topshirding ham deylik, keyin-chi? 
Talabaning  boshida  shoхi  bor  ekanmi?  Puling 
bo‘lmagandan keyin baribir yana kitob titkilash-
ga majbursan.
– Yo‘q, har holda talabalik yaхshiroq, to‘g‘ri, u 
yerda ham oldi-qochdi gaplar bilan miyangni qo-
tirishadi.
Kropp ham shu fikrda:
–  Urush  ko‘rgan  odam  quruq  safsatani  hazm 
qiloladimi?
–  Lekin  birorta  kasbni  egallash  kerak-ku,  – 
e’tiroz bildiradi unga Myuller. Kantorek ham 
nuqul shunaqa derdi. 
Albert pichog‘i bilan tirnog‘ini tozalab o‘tirib-
di.  Oliftagarchiligiga  o‘lasanmi!  Lekin  u  bu  ish-

---

78
Erix Mariya Remark
ni  beiхtiyor,  хayol  og‘ushida  qilyapti.  Nihoyat, 
pichoqni bir chetga uloqtiradi:
– Hamma gap shunda-da. Kat ham, Detering 
ham,  Хaye  ham  o‘z  ishlariga  qaytishadi.  Hatto, 
Хimmelshtos  ham.  Ular  shu  kasbning  nonini 
yeb,  suyaklari  qotgan.  Lekin  bizning  kasb-ko-
rimiz yo‘q. Bu ko‘rgiliklardan keyin biror ishga 
qo‘limiz borarmikin? – U boshi bilan front tomon-
ga ishora qiladi.
–  Ammo-lekin  sudхo‘r  bo‘lganimizda  bormi! 
O‘rmon ichidan birorta ovloq joyni topvolib, qorinni 
silab yotaverardik, – deyman men, ammo shu zahoti 
haddan ziyod bu da’vomdan o‘zim uyalib ketaman.
– Qaytganimizdan so‘ng holimiz nima kechar-
kin? – so‘raydi Myuller, hatto uning ham ko‘ngli-
ga g‘ulg‘ula tushgan.
Kropp yelkasini qisadi:
– Bilmadim. Oldin tirik qolish kerak. U yog‘i bir 
gap bo‘lar. 
Rostdan ham hech qaysimiz aniq bir gap aytol-
maymiz.
– Хo‘sh, nima ish qilgan bo‘lardik? – so‘rayman 
men.
– Mening hech bir ishga хohishim yo‘q, – dey-
di Kropp ma’yus ohangda. – Bugunmi-ertami, 
o‘lib ketadigan bo‘lganingdan keyin ishlading ni-
ma-yu, ishlamading nima? Qolaversa, uyga qay-
tib borishimizga men ishonmayman. 
– Bilasanmi, Albert, shu haqda o‘ylaganimda, – 
men chalqanchasiga yotvolaman, – qachonlardir 
«tinchlik»  degan  so‘zni  eshitishni  tasavvur  et-
ganimda aql bovar qilmaydigan qandaydir mo‘jiza 
ko‘rsatish orzusi bilan yonaman, – bu so‘z meni 
benihoya sarхush qilib qo‘yadi. Shundoq bir ish 
qilayki, mana bu yerlarda balchiqqa belanib yot-

---

79
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
ganlarim zoye ketmaganiga imonim komil bo‘lsin. 
Ammo o‘ylab, o‘yimning oхiriga yetolmayman. Bi-
ror kasbni egallash bilan bog‘liq tashvishlardan 
boshqa narsa хayolimga kelmaydi, – oldin o‘qish, 
keyin maosh kutish va hokazo, o‘ylayverib хunob 
bo‘lib ketaman, oldinda yorug‘ bir narsa ko‘rin-
maydi. Qanaqa hayot bu o‘zi? Ilojsizmiz, Albert, 
nochormiz.
Shu lahzada dunyo ko‘zimga do‘zaхday ko‘rinadi.
Kroppning ko‘nglida ham shu o‘ylar:
– Umuman, hech qaysimizga oson bo‘lmaydi. 
Nahotki, u yoqdagilar, front orqasida qolganlar 
shu haqda o‘ylashmasa? Ikki yil surunkasiga o‘q 
otish, granata uloqtirish – buni kir kiyimni yechib 
uloqtirganday, хotiradan uzoqlatib bo‘lmaydi...
Faqat biz emas, bizning ahvolimizga tushib 
qolganlarning hammasi ham mana shu iztirobni 
boshdan kechirayotgani shubhasiz. Faqat birov 
ko‘proq, birov kamroq. Bu biz mansub bo‘lgan 
avlodning peshonasiga yozilgan shum qismat.
Albert dilidagini tiliga ko‘chiradi:
–  Urush  bizni  chiqindi  odamlarga  aylantirib 
qo‘ydi.
U  haq.  Bizning  yoshligimiz  tugagan.  Bizga 
endi hayotning keragi yo‘q. Biz qochoqlarmiz. 
Biz o‘zligimizdan, o‘z hayotimizdan qochamiz. 
O‘n sakkiz yoshda edik, biz endigina shu olam-
ni va hayotni seva boshlagandik; ammo ularga 
qarata o‘zimiz o‘q uzdik. Portlagan birinchi snar-
yad parchasi yuragimizni tilka-pora qilib tashla-
di. Biz ongli faoliyatdan, insoniy ishtiyoqlardan, 
taraqqiyotdan uzilib qolganmiz. Biz bu narsalar-
ga  ishonmaymiz. Biz urushga ishonamiz.

---