Muhammad Sharif Gulxaniy XIX asrning birinchi yarmi Qo‘qon adabiy
muhitida masal – tamsil janrida xalqchil asar yaratishga muvaffaq bo‘lgan shoirdir.
Uning hayoti va ijodiga oid tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, Gulxaniy tabiatan
yumor va hajvga usta, xalq urf-odatlari va til boyliklarini, maqol, matal, naql va
rivoyatlarni chuqur biladigan ijodkordir. U fors-tojikcha g‘azallarida Jur’at
taxallusini qo‘llagan bo‘lsa, o‘zbek kitobxonlariga Gulxaniy taxallusi bilan
mashhur. Gulxaniy – olovqalb, majnunsifat ma’nolarini bildiradi. Gulxaniyning eng
muhim ijodiy fazilati shundaki, u XIX asr folkloristi sifatida o‘zbek xalqining
donishmandligini ifoda etgan masallar, maqollarni to‘plab, o‘zining mashhur
“Zarbulmasal” asarini yaratgan. Shoir uni yaratishda xalq og‘zaki ijodi bilan birga,
buyuk hind masali “Kalila va Dimna”dan, Firdavsiy, Jomiy, Hofiz Sheroziy, Shayx
Sa’diy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar asarlari an’analaridan keng foydalangan.
Chindan ham jahon adabiyoti xazinasining noyob durdonasi sanalmish “Kalila va
Dimna” qadimgi hind folklori zaminida vujudga kelgan. Uni hind podshohi
Dobshalim uchun faylasuf Beydabo yozganligi naql qilinadi. Jumladan, kitob
muqaddimasigi ayrim fikrlar e’tirofga loyiq: “Har bir xalqning olim va faylasuflari
qanday vositalar bilan bo‘lmasin, o‘z orzu va istaklarini amalga oshirmoq, mavjud
tartibni intizomga solmoq uchun hamisha fikr yuritganlar, har xil tadbirlar ila ish
85
ko‘rmoqchi bo‘lganlar, bu haqda har xil asarlar yozmoqqa intilganlar. Shulardan
biri qushlarning va yovvoyi, yirtqich hayvonlarning tilidan yozilgan, g‘oyat chuqur
ma’noli, nafis ramz va muammolarga to‘la ushbu kitobdir... Olimlar bu yo‘lni
tanlab zo‘r imtiyozga ega bo‘lganlar: avvalo, bu bilan ular xohlagan so‘zlarini aytib,
har bir bobni orzu qilganlari darajada bezash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Buning
ustiga, ular shu yo‘l bilan nasihat, hikmat, latifa va hazil-mutoyiba javohirlarini bir-
biriga qo‘shganlar, toki dono odamlar bu kitobni mutolaa qilib, foydalansinlar,
nodon odamlar esa, uni afsona deb o‘qisinlar.
Yosh shogirdlar esa, savodli bo‘lmoq, ilm orttirmoq, naql aytmoq maqsadida
bu kitobda yozilganlarni osonlik bilan yodlarida saqlab qolgusidirlar. Katta bo‘lib,
aql va tajriba egasi bo‘lganlarida, yodlab olgan va esda saqlab qolgan naqllar
ustida fikr yuritib, ularni tushunganlarida dillari naqadar foydali hikmatlar bilan
to‘lganligini ko‘radilar va o‘zlari kutmagan ulkan boylikka, bitmas-tuganmas
xazinaga ega bo‘lganlarini biladilar. Yoshlarning xursandligi katta bo‘lganda
otasidan meros bo‘lib qolgan xazinani topgan va shu tufayli umrining oxiriga qadar
qiyinchilik ko‘rmasdan yashay olishini bilgan odamning sevinchiga o‘xshaydi.”
14
Ta’kidlangan jumlalarni Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari haqida ham aytish
mumkin. Bu esa asarning yosh kitobxonlar uchun g‘oyat muhimligini asoslaydi.
Gulxaniy ham Yapaloqqush va Ko‘rqush suhbatida ayrim hikoyatlar bayonini
“Kalila va Dimna”nadan topmoq joizligini ta’kidlaydi.
15
“Zarbulmasal”
Umarxonning amri, istagi bilan yozilganligi, u xalq orasida keng tarqalgan
zarbulmasallarni – xalq maqollarini yig‘ib, kitob holiga keltirish lozimligini aytgani
hamda Gulxaniy shu nozik xizmatga loyiq, deb topilgani nazarda tutilsa, mazkur
asarlarning maqsad-mohiyati juda yaqinligi oydinlashadi.
“Zarbulmasal” so‘zi “zarb” va “masal” so‘zlarining qo‘shilmasidan iborat
bo‘lib, adabiy atama sifatida masal, maqol, matal keltirib so‘zlamoqlikni anglatadi.
Zero, undagi pandnamo hikoyatlar, xususan, majoziylik, qushlar, hayvonlar tilidan
so‘zlash, “Tuya bilan bo‘taloq”, “Maymun bilan najjor”, “Toshbaqa va chayon”,
“Bozanda va Navozanda” kabi bir qancha masallar hamda xalq maqollarining
keltirilishi bilan ham yuqorida zikr qilingan asardan ijodiy ilhomlanib yozilganligini
tasdiqlaydi. Ammo, aytish joizki, “Kalila va Dimna” turli mavzudagi hikoyatlar
zamirida qurilgan pand-u hikmatlardan, voqealar bayoni, maqollar ifodasi ham
mumtoz adabiyotga xos yashirin, majozlar tilida so‘zlashdan iborat. Undagi
masallar garchi turli parranrdalar, qushlar va yirtqich hayvonlar o‘rtasidagi
munozaralar, munosabatlar orqali hikoya qilinsa-da, yuksak andisha, falsafiy va
purhikmat o‘gitlar ustuvorlik qiladi. Gulxaniy esa feodal jamiyatining kishisi
sifatida o‘tkir satiraga keng o‘rin bergan. Binobarin, “Zarbulmasal” majoz asosiga
qurilgan qissa bo‘lib, unda turmush voqea-hodisalari, turli ijtimoiy toifaga mansub
kishilarning fe’l-atvorlari, bir-biriga munosabatlari qushlar, hayvonlar tilida bayon
qilinadi. Muhimi, asarda xalq maqollari va naqllari (400 dan ortiq) keng o‘ringa
ega. Undagi asosiy voqea-hodisalar qushlar – hayvonlar timsollari orqali
14
Kalila va Dimna. S.G`aniyeva tarj. Toshkent, “O`zbekiston”, 1992. –B.38.
15
Bu haqda qarang: Gulxaniy. Zarbulmasal. Toshkent, “Ma’naviyat”, 2009. –B.8
86
ifodalanganligi, bosh qoliplovchi hikoya boyo‘g‘li va Yapaloqqush hikoyasi bilan
bog‘lanib ketuvchi katta-kichik masal-hikoyalar ham keltirilganligi uchun adib uni
“Zarbulmasal” deb nomlagan. Qushlar obrazi asarning asosiy mazmunini
belgilaydi, hayvon-hasharot va kishi obrazlari qushlarning o‘zaro suhbatlarida, ular
tomonidan keltirilgan naql-u rivoyatlarda namoyon bo‘ladi.
Asar sujetidagi voqealar xalq ertaklariga monand yozilgan: Yapaloqqush o‘g‘li
Kulonkir sultonni uylantirish maqsadida o‘z yaqini Ko‘rqushni Boyqush huzuriga
sovchilikka yuboradi. Boyo‘g‘lining nihoyatda go‘zal, quyosh yanglig‘ Gunashbonu
ismli qizi bor edi. Yapaloqqushning “har qancha qalin bo‘lsa topilur” deya o‘z
tarafidan sovchilikka borishga unaganida, Ko‘rqush quyidagi maqollar orqali unga
gap uqtirmoqchi bo‘ladi: “Bor maqtansa topilur, yo‘q maqtansa chopilur”, “Yolg‘on
masal turmas”, “Uyat o‘limdan qattiq”, ”Ermon yog‘ochining egilgani – singani, er
yigitning uyalgani – o‘lgani”, “Oyoq yugurigi oshqa, og‘iz yugurigi boshqa...” Sen
kim, Boyo‘g‘lining eshigiga kishi yubormoq kim? Hech bilmasmusenki, “Teng
tengi birla, tezak qopi birla”. Yapaloqqush: “Andin bizning nima kamligimiz
bor?",– deganda esa Ko‘rqush: “Maqtangan qiz to‘yda uyalur”, “O‘zini maqtag‘on
o‘lumning qarovuli”. Sening ahvoling olamg‘a ma’lumdir. “Oyni etak birla yashirsa
bo‘lurmi?”, “Chumchuq semursa, botmon bo‘lurmi?”, “Olako‘zanak ola bo‘lsa
ham, arslon bo‘lmas, olato‘g‘anoq olg‘ur bo‘lsa ham, ahvoli ma’lum” kabi.
Ana shunday maqolli aytishuvlar, “sovchi”ning yo‘ldagi hamsuhbatlari
orasidagi masallar hikoyasi, bir-ikki bordi-keldidan so‘ng ming xaroba –
chaldevor(chordevor) qalin badaliga Boyo‘g‘li rozilik beradi. Yapaloqqush shonu
shavkat bilan to‘y anjomlarini keltiradi, o‘sha davrdagi quda-andachilikka xos
hamma rasm-rusumlar, milliy odatlar bajo keltirilib, to‘y marosimlari o‘tkaziladi.
Bu marosimlarda ikki tomondan juda ko‘p qushlar – Ko‘rqush, Hudhud, Turumtoy,
Kordon, Bozanda, Navozanda, Anqo, Humo, Ukob, Lochin, Oqqush, Turna, G‘oz,
O‘rdak, Suqsur, Kaklik, Bedana, Olato‘g‘anoq, Zarqaldoq kabilar qatnashadi va har
biri o‘ziga yarasha xizmatni ado etadilar. Farg‘ona iqlimida xarobalar kam
bo‘lganligi uchun Movarounnahr iqlimidan (Buxoro amirligi) 1000 chordevor
topishib, kelin Gunashbonu mahriga to‘laydilar.
Ko‘rinadiki, Gulxaniy asarda aniq makon (Ho‘qand, Buxoro) va zamon
(XIXasr), hayotiy voqelik (feodal jamiyatidagi notenglik)ni hamda xalq
an’analarining yaxshi-yomon qirralarini majoz va kinoya, so‘z o‘yinlari, kesatiqlar
orqali bayon etadi. Garchi unda o‘z yurti (Qo‘qon) va uning xoni (Umarxon)ga
sodiqlik, u boshqarayotgan yurtning boshqa hududlardan ko‘ra obodroq ekanligiga
ishora etilsa-da, Xolboqi misgar, Yodgor po‘stindo‘z, Muhammad Amin mufti,
Otaboy amin, Sayid Azimxon, Eshon kalla haqidagi hajviy-rivoyaviy epizodlarni
ochiq-oydin keltiradi.
Muallif o‘z masallarida majoziy obrazlar orqali hukmron sinf vakillarini fosh
qiladi, mamlakatga xarobalik, xalqqa qashshoqlik keltirgan o‘zaro feodal urushlarga
qarshiommaning noroziligini ifodalaydi. Shuning uchun Yapaloqqush va
Boyo‘g‘lining bir-biriga quda bo‘lishi voqeasini keltiradi. Bu ikki quda to‘y
bahonasi bilan mamlakatni xonavayron qiladi. Yozuvchi Ko‘rqush, Hudhud,
87
Kulonkirsulton, Sho‘ranul, Malik Shohin va Kordonlarning bir-birlariga aytgan
masallari, hikoyalari orqali asarning g‘oyaviy mazmunini ravshanlashtiradi.
Gulxaniy “Maymun bilan najjor” masalida hunar va hunar ahlini ulug‘laydi,
qo‘lingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi bo‘lma, ko‘r-ko‘rona birovga taqlid
qilib falokatga yo‘liqma, degan fikrni maymun qismati orqali ko‘rsatadi. Bu masal
axloqiy tarbiyaviy mavzuda bo‘lib, ishning mohiyatini bilmay, pala-partish
kirishuvchi va oxirida o‘zi sharmanda bo‘lib qoluvchi kishilarga o‘git-nasihat
tarzida keltirilgan.
Mehnatkash xalqning og‘ir hayoti va mehnati, huquqsizligi va nochorligi,
ayanchli qismati esa “Tuya bilan bo‘taloq”da badiiy tasvirlangan. Gulxaniy bu
masalda Sarbon, Tuya va Bo‘taloq orqali xususan, o‘zi yashayotgan jamiyatdagi
tengsizlikni, uning og‘ir mashaqqatlarini bayon qiladi. Chunki xalq uchun
“tirikchilik toshdan qattiq”, Sarbon o‘z g‘amida, tuya og‘ir yuk ostida, Bo‘taloq esa
ona sutidan mahrum.
Gulxaniyning “Toshbaqa bilan chayon” masalida esa bir-biriga zid va qarama-
qarshi ikki obraz berilgan: toshbaqa – aqlli, farosatli, safarlarda ko‘p yurib, ancha
tajriba orttirgan, insofli, sodiq va qadrdon do‘st timsoli, chayon esa uning ziddi. U
boshqalarga yomonlik qilishdan huzur qiladi, yaxshilikni bilmaydigan kimsalarning
ramziy obrazidir.
Gulxaniy qissadan hissa chiqarib, kishilarni hushyorlikka odamoxunlikka
undab: “Aslning xatosi bo‘lmas, nojinsning oshnosi bo‘lmas”, “Bo‘ynida illati
borning oyog‘i qaltiraydi”,– degan maqollarni keltiradi.
“Zarbulmasal” majoz va masallar, xalqning jonli iboralari asosiga qurilgan
asar. Undagi she’riy va nasriy matnlar turli badiiy san’atlar vositasida ta’sirchan
ifoda etilgan.
“Zarbulmasal” ham “so‘z matosi qadim o‘tmishda to‘qilgani, ranginkamon
rishtalari butun yer yuzini, go‘zal so‘z gilamlari bilan burkab chiqqan”
yodgorliklarga monandligi jihatidan, nafaqat kattalar, balki bolalar ham zo‘r
qiziqish bilan o‘qib kelayotganligi uning bolalar kitobxonligidagi muhim o‘rnini
belgilaydi. Umuman, asarda zarb, zarblash usulidan foydalanilgani uchun nomi
“Zarbulmasal” hisoblangan bu asar tarkibida “Toshbaqa bilan chayon”, “Tuya bilan
bo‘taloq”, “Maymun bilan Najjor”, “Kabutar bilan zog‘”, “Yodgor po‘stindo‘z”,
“Dumsiz eshak”, “Yolg‘onchi tuya” kabi masallarning jami 15 dan ortiqligi
ayonlashadi. Zotan, “Zarbulmasal” xalq orasida “Yapaloqqush hikoyasi” ham
deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |