|
Portugaliya 90 100
Angliya 80 120
Yuqoridagi misoldan ko’rinib turibdiki Portugaliya barcha turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqarishda mutlaq afzallikka ega. Ammo, D. Rikardo
Portugaliyada movut ishlab chiqarishga nisbatan vino ishlab chiqarish savdosini
yo’lga qo’yish ko’proq foyda olib kelishini ta’kidlaydi. Chunki, bir dona movutga
nisbatan bir barrel vino ishlab chiqarish arzonga tushmoqda. Bunda nisbiy
afzallikdagi farq har bir millat uchun xalqaro savdoda yutuqqa olib keladi. Ya’ni,
Portugaliya bir barrel vinoni (80 birlikda) 120 birlikda Angliyaga sotsa va o’z
navbatida, Angliyadan (100 birlikda) ushbu birlikda 1,2 dona movut sotib olish
imkoniyatiga ega bo’ladi. O’zida ishlab chiqarilgan mahsulotga solishtirganimizda
esa 8/9 donaga ega bo’lar edi. Boshqacha aytganimizda, Portugaliyaning vino
ishlab chiqarish va movutni sotib olish evaziga oladigan foydasi quyidagicha
bo’ladi.
120 / 100 - 8 / 9 = 1,2 -0 ,(8 ) = 0,31 dona movut.
Angliya esa movut ishlab chiqarishda kamroq zaiflikka ega. Ya’ni movut
ishlab chiqarishga qilinadigan mehnat sarflari o’rtasidagi farq vino ishlab
chiqarishdagiga nisbatan kamroq. Demak movut ishlab chiqarishga ixtisoslashish
hisobiga xalqaro savdodan Angliya ham yutadi. Ya’ni, movut ishlab chiqarib, uni
Portugaliyaga sotish hisobiga 11/8 barrel vino (o’zidagiga nisbatan 5/6 barrel)
sotib olishi mumkin. Ushbu vaziyatda Angli
yaning yutug’i;
9 / 8 - 5 / 6 = 7 / 2 4 = 0,29 barrel vino.
165
Bu misolda Portugaliya uchun har bir barrel vinoga 9/8 dona movut sotib
olgandagina xalqaro savdo foydali hisoblansa, Angliya uchun esa har bir barrel
vinoga 5/6 dona movut almashganda savdo foydali hisoblanadi.
Shunday qilib, erkin savdo xalqaro ixtisoslashuvni rag’batlantirib, quyidagi
imkoniyatlarni yaratadi: har bir mamlakat biror turdagi mahsulot ishlab
chiqarishga ixtisoslashishguncha o’tgan davrgiga nisbatan kamroq moddiy va
mehnat xarajatlari sarflaydigan bo’ladi. Ammo, bu borada barcha nazariyalar ham
savdoda mamlakatlarning pul birliklari ishtirokida amalga oshishi hisobga
olinmagan. Chunki, mamlakatlar o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun
valyutalarini almashtirishadi. D. Rikardo ushbu vaziyatni ham tushuntirib bera
olgan.
U izohlaganidek yuqorida keltirilgan imkoniyat valyutalarni almashtirish
sharoitida ham saqlanib qoladi. Bu vaziyatda eksport-import to’lovlari o’zaro
balansga ega emas. Bunday vaziyat valyuta kurslaridagi o’zgarishlar hisobiga yoki
biror bir mamlakatdagi barcha baholarni o’zgartirish hisobiga bartaraf etiladi.
Yuqoridagi misol mavhum xususiyatga ega. U aniq vaziyatlarga asoslanishi uchun:
• mehnat savdo qilayotgan mamlakatlar o’rtasida emas, balki mamlakat ichida
harakatchan bo’lishini;
• transport, bojxona xarajatlari, savdo ustamalari va boshqa cheklashlar hisobga
olinmasligini;
• mahsulotlarning yangi namunalarni ishlab chiqarishda yangi texnika va
tsxnologiyalarni qo’llash hamda ularni ko’p miqdorda seriyali ishlab chiqarishda
xarajatlardagi o’zgarishlar e’tiborga olinmasligini ta’minlash imkoniyatlari
yaratilishi lozim.
Angliya va Portugaliya misolida keltirilgan vaziyatlarda xalqaro savdo
narxlarining keng amal qilayotgan shaklini qo’llash mumkin. Chunonchi, bir barrel
Portugaliya vinosini Angliyada tannarxidan kam narxda (80) va sotib olingan
narxdan (120) yuqori narxda sotmaslik ksrak. Shuningdek, angliyaliklar movutidan
Portugaliyada (90 dan 100 gacha) shunday tartibda sotilishi kerak.
166
Mahsulotlar nari o’rtasidagi o’zaro nisbat aniqlab olingandan keyin «savdo
sharti» (terms of trade) tushunchasi savdo shartini aniqlab olish uchun esa “savdo
sharti indeksi” tushunchasi kiritilgan. Bu indeks quyidagi formula orqali
aniqlangan:
T = P
x
/ P
m
Bu erda T- “savdo sharti”
,
P
x -
eksport narxlar indeksi, P
m
esa
import narxlar
indeksi
Indeksning o’sishi (masalan, 100 dan 105 gacha) savdo sharoitlarining
yaxshilanayotganligini ko’rsatadi. Ya’ni, ushbu miqdordagi importga hisob-kitob
qilish uchun undan kam miqdorda eksport talab etiladi.
Amaliyotda savdo sharoiti, birinchidan, tovarlar narxi o’zgarishi hisobiga,
unga bo’lgan talabning oshishi yoki kamayishiga bog’liq. Ayrim mahsulot ishlab
chiqaruvchilar (masalan, neft va neft mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar) narxlarda
bo’layotgan o’zgarishlarga qaramay, katta yutuqlarga erishadilar.
Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar yoki etkazib beruvchilarning
bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bog’liq bo’ladi.
Uchinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari yoki mahsulotlar
iste’molidagi o’zgarishlarga qarab o’zgaradi.
Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati to’g’risida
ma’lumotlar bersada, ko’pgina kamchiliklardan holi emas. Ularning eng
asosiylaridan biri mamlakatda umumiy sharoitni yaxshilasada, sotilgan mahsulotlar
miqdorini hisobga olmaydi. Boshqacha aytganda, savdo sharoiti yaxshilanishi
eksport hajmi qisqarishi va import hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa to’lov
balansini yomonlashtiradi.
A. Smit va D. Rikardo nazariyasida ishlab chiqarishga ta’sir qiladigan eng
asosiy omil mehnat hisoblangan. Mahsulotlar narxi esa ishlab chiqarish
xarajatlariga bog’liq.
Keyingi tadqiqotlar ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida er, kapital kabi
omillardan foyda olish imkoniyatini hisobga olgan. Agarda, mehnatning bozor
167
narxi ish haqi sifatida gavdalansa, kapitalning narxii foiz stavkalari ko’rinishida,
erning narxi renta miqdorida aniqlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
