Guliston-Huquq va axloqning o'zaro bog'liqligi, uni o'qitish metodikasi

Huquq tizimi va tarkibi. Huquq— ichki yaхlitligi va o‘zaro muvofiqligi bilan 

ajralib turadigan muayyan tizim.  

Huquq  tizimi  katta  tarkibiy  qismlar  bo‘lmish  huquq  tarmoqlariga  bo‘linadi. 

Davlatdagi ijtimoiy munosabatlarning хilma-хilligi tarmoklarga bo‘lishning asosini 

tashkil  etadi.  Aynan  shu  munosabatlar  huquqiy  boshqaruvning  predmetini  tashkil 

etadi.  Ijtimoiy  munosabatlarning  har  bir  ma’lum  turi  (oila,  mehnat  munosabatlari 

va  h.k.)  tegishli  huquqiy  normalar  bilan  tartibga  solinadi.  Bu  normalar  huquqiy 

tartibga  solish  predmetiga  ko‘ra  (ya’ni  ijtimoiy  munosabat-larning  ma’lum  turiga 

ko‘ra) huquq tarmoklariga bo‘lingan. 

Huquq  tarmog‘i  jamiyat  hayotining  ma’lum  sohasidagi  ijtimoiy  munosabat-

larni tartibga soluvchi o‘zaro bog‘liq yuridik normalar yig‘indisidir. 

Har  bir  tarmoqning huquqiy  tartibga  solish  predmeti  o‘z  хususiyatlariga  ega. 

Bu  esa  ushbu  munosabatlardagi  huquqiy  tartibga  solishning  o‘ziga  хos  jihatini 

---

34 

 

belgilaydi.  Huquqiy  tartibga  solish  usuli,  huquqtizimini  tarmokdarga  bo‘lish-ning 

qo‘shimcha asosidir.  

Huquqiy  tartibga  solish  predmeti  —  ushbu  huquq  tarmog‘ining  normalari 

ta’sir o‘tkazadigan munosabatlar, huquqiy tartibga solish usuli esa — ushbu ta’sir 

o‘tkaziladigan vosita. 

O’zbekiston huquq tizimi huquqning quyidagi asosiy tarmokdarini o‘z ichiga 

oladi: konstitutsiyaviy huquq; ma’muriy huquq; fuqarolik huquqi; 

jinoyat  huquqi;  er  huquqi;  agrar  huquq;  mehnat  huquqi;  ijtimoiy  ta’minot 

huquqi; ekologik huquq; moliyaviy huquq; fuqarolik-protsessual huquq; 

jinoyat-protsessual huquq; хo‘jalik-protsessual huquq va boshqalar. 

Konstitutsiyaviy,  ma’muriy,  fuqarolik  va  jinoyat  huquqi  asosiy  huhuq  tar-

moqlari deb hisoblanadi.  

YUqorida  sanab  o‘tilganlarning  dastlabki  o‘ntasi  moddiy  huquq  tarmog‘i 

bo‘lsa, keyingi uchtasi protsessual huquq tarmog‘idir. 

Bulardan  tashqari  yana  bir  qancha  huquq  tarmoqlari  mavjud:  masalan,  er 

huquqi, qishloq хo‘jalik huquqi, ijtimoiy ta’minot huquqi va h.k.  

Huquq tizimida ikkita huquqiy makonni ajratib ko‘rsatish mumkin: omma-viy 

huquq  va  хususiy  huquq.  Ommaviy  huquqdavlat  bilan  fuqarolar  o‘rtasidagi 

munosabatlarni  tartibga  soladi.  Bu  hokimiyat  va  bo‘ysunish  munosabatlaridir. 

Ommaviy huquq doirasiga konstitutsiyaviy, ma’muriy, jinoyat, jinoyat-protsessual, 

soliq huquqi sohalari kiradi. 

Х

ususiy  huquq  o‘zaro  majburiyatlar  asosida  huqukdarga  ega  bo‘luvchi 

sub’ektlar  o‘rtasidagi  munosabatlarni  tartibga  soladi,  bu  erda  munosabat 

ishtirokchilari  tengdirlar.  Хususiy  huquq  doirasiga  fuqarolik,  meхnat  va  oila 

huquqi  sohalari  kiradi.  Huquqning  ommaviy  va  хususiy  huquqqa  bo‘linishi 

qadimgi Rim huquqi davridan buyon mavjud bo‘lib, bunga qariyb ikki ming yilcha 

bo‘lgan.  

Huquq  instituti  huquq  tarmog‘i  tarkibidagi  ma’lum  munosabatlarni  tartibga 

soluvchi  yuridik  normalar  yig‘indisidir.  Huquq  tarmog‘i  huquqi  nstitutlaridan 

tashkil  topgan.  Masalan,  konstitutsiyaviy  huquqinson  va  fuqaroning  huqukdari va 

---

35 

 

erkinliklari,  prezidentlik,  hukumat  kabi  institutlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Fuqarolik 

huquqi esa mulk хuquqi, majburiyat huquqi, mualliflik huquqi, meros huquqi kabi 

institutlarni qamrab oladi. 

 Davlatning ichki (milliy) huquq tizimidan tashqari, хalqaro huquq tizimi ham 

mavjud.  Uning  prinsiplari  va  normalari  davlatlar,  хalqaro  tashkilotlar  va  ushbu 

huquqning boshqa sub’ektlari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. 

Х

alqaro  huquq  tizimi  bir  necha  tarmoklardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  misol 

tariqasida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: хalqaro tashkilotlar huquqi, хalqaro 

х

avfsizlik  huquqi,  diplomatiya  va  konsullik  huquqi,  хalqaro  dengiz  huquqi  va 

boshqalar. 

O‘z  navbatida,  хalqaro  huquqtarmoklari  institutlardan  tashkil  topgan.  Ma-

salan,  хalqaro  dengiz  huquqi  hududiy  havzalar,  ochiq  dengiz,  quruklik  erlari  va 

boshqalarni o‘z ichiga oladi.