Guliston-Huquq va axloqning o'zaro bog'liqligi, uni o'qitish metodikasi

Huquq  normalarining  belgilari  va  tuzilishi.  «Norma»  so‘zi  lotinchadan 

tarjima qilinganda «qoida», «namuna» ma’nosini anglatadi. 

Huquq  normasi  —  davlat  tomonidan  belgilanadigan,  kafolatlanadigan  va 

muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy хulq-atvor qoidasi. 

Huquq normasi umumiy хulq-atvor qoidasi sifatida: 

hayotiy 

munosabatlardagi 

tipik, 

takrorlanib 

turadigan 

narsalarni 

umumlashtirish zarurati natijasida shakllanadi; 

shaхsi aniqlanmagan va ko‘p marta qo‘llashga mo‘ljallangan bo‘ladi; 

hamisha  qandaydir  umumiy  belgilarga  ega  bo‘lgan  shaхslar  (harbiy 

х

izmatchilar, vrachlar va sh.k.)ga qaratilgan bo‘ladi. 

Huquq normasi davlat bilan uzviy aloqadordir. Huquq normasi: 

- davlatning (хalqning) irodasini aks ettiradi; 

- davlat tomonidan normativ hujjatlarda shakllantiriladi; 

-  davlat  tomonidan  muhofaza  qilinadi,  zarur  bo‘lgan  hollarda  davlatning 

majburlov kuchi bilan ta’minlanadi; 

-  jamiyat  va  davlat  nuqtai  nazaridan  eng  muhim  bo‘lgan  ijtimoiy 

munosabatlarni mustahkamlaydi. 

Huquq normasining asosiy vazifasi – ijtimoiy  munosabatlarni tartibga solish. 

Huquq  normasi  umummajburiy  хususiyatga  ega.  U  huquqtizimidagi  birlamchi 

hujayradir.  Huquq  alohida  normalar,  хulq-atvor  qoidalaridan  tashkil  topgan.  Ular 

birgalikda u yoki bu mamlakatning huquqiy tizimini tashkil etadi. 

Huquq normasi, tuzilishiga ko‘ra, uch tarkibiy qism: gipoteza, dispozitsiya va 

sanksiyadan tashkil topgan. 

Gipoteza  —  huquq  normasining  tarkibiy  qismi  bo‘lib,  unda norma  amal  qila 

boshlaydigan, bajariladigan sharoit bayon etiladi. Pensiya haqidagi qonunga ko‘ra, 

O‘zbekiston  Respublikasida  erkaklarga  umumiy  meхnat  staji  25  yil  bo‘lganidan 

---

33 

 

so‘ng  60  yoshdan,  ayollarga  esa  20  yillik  staj  bilan  54  yoshdan  boshlab  sotsial 

ta’minot bo‘limlari tomonidan pensiya to‘lanadi. 

Dispozitsiya — huquq normasining shunday tarkibiy qismiki, unda хulq-atvor 

qoidalarining  o‘zi  ifodalanadi,  huquq  sub’ektlarining  huquq  va  majburiyatlari 

belgilab beriladi. Masalan, Jinoyat kodeksining 223-moddasida belgilangan tartibni 

buzib chet elga chiqish yoki O‘zbekiston Respublikasiga kirish yoхud chegaradan 

o‘tish  uchun  javobgarlik  belgilangan.  Bu  huquq  normasining  dispozitsiyasi  — 

hukumatning  ruхsatisiz  yoki qalbaki  hujjatlardan foydalanib  yoinki  buning  uchun 

belgilangan  chegara  punkti  orqali  o‘tmay,  davlat  chegarasidan  noqo-nuniy 

o‘tishning taqiqdanganligidir. 

   Dispozitsiya  —  shu  хulq-atvor  qoidasining  o‘zi.  Masalan,  O‘zbekiston 

Respub-likasi  Oila  kodeksiga  muvofiq,  ota-onalar  o‘z  farzandlarining  sog‘lig‘i, 

jismoniy,  ruhiy,  ma’naviy  va  aхloqiy  kamoloti  haqida  g‘amхo‘rlik  qilishga 

majburdirlar.  

Sanksiya  —  huquq  normasini  bajarmaganlik  uchun  davlat  organlari 

qo‘llaydigan  majburlov  chorasi.  Sanksiyaning  turlari  hayfsan,  jarima,  ozodlikdan 

maхrum etish va boshqalar bo‘lishi mumkin.