Н.Қ. ЙЎлдошев, В. И набоков, О. А. Арипов, О. АҲмедов

Тизимли ѐндашув (50 йилларнинг охиридан ҳозирги вақтгача). 
  50- йилларнинг охирида бошқарувда тизимлар назариясини қўлланиши 
менежментга бошқарув фани мактаблари ва хусусан, америкалик олимлар 
Ж.Пол Гетти ва Питер Ф. Друкерларнинг муҳим улуши бўлган. Бу ѐндашув 
нисбатан яқиндан қўллана бошлаганлиги туфайли, ҳозирги вақтда ушбу 
мактабнинг бошқарув назарияси ва амалиѐтига ҳақиқий таъсирини тўлиқ 
даражада баҳолашнинг иложи йўқ. Шунга қарамасдан бугун унинг таъсири 
жуда катта ва бундан кейин ҳам у ўсиб боради. Тизимли асосда, эҳтимол, 
келажакда ишлаб чиқиладиган янги билимлар ва назарияларни синтез қилиш 
мумкин бўлар. 
Ўзгарувчанлар ва уларнинг ташкилот самарадорлигига таъсирини 
аниқлаш менежментга тизимлар назариясининг мантиқий давоми бўлган 
тизимли ѐндашувнинг асосий улуши бўлади. 
Раҳбарлар тизимлар назариясини бошқарув жараѐнига нисбатан 
қўллашлари учун ташкилотни ўзгарувчан тизимлар сифатида билишлари 
керак. Улар ташкилотга ўзгараѐтган ташқи муҳит шароитларида ҳар хил 
мақсадларга эришишга мўлжалланган одамлар, тузилма, вазифалар, 
технология каби ўзаро боғланган элементларнинг мажмуаси сифатида 
қарашлари керак. 
Жараѐнли ѐндошув (1920 йилдан ҳозирги вақтгача). Бу ѐндашув 
ҳозирги вақтда кенг қўлланилади. У биринчи марта маъмурий бошқарув 
мактаби вакиллари томонидан таклиф қилинган бўлиб, улар менежернинг 

---

18 
вазифасини таърифлашга ҳаракат қилганлар. Бу концепцияни дастлабки 
ишлаб чиқилиши А.Файолга тегишлидир. Ушбу ѐндашувга кўра, бошқарув 
узлуксиз ўзаро боғлиқ ҳаракатлар (хизматлар) жараѐни сифатида кўриб 
чиқилади, уларнинг ҳар бири ҳам, ўз навбатида бир неча ўзаро боғланган 
ҳаракатлардан иборат бўлади. Улар коммуникациялар ва қарор қабул 
қилишнинг боғловчи жараѐнлари билан бирлашганлар. Бунда раҳбарлик 
(етакчилик) мустақил фаолият сифатида кўриб чиқилади. У ходимларга 
таъсир кўрсатишнинг шундай имкониятини кўзда тутадики, улар 
мақсадларга эришиш йўналишида меҳнат қилсинлар.
Қуйида бошқарувда ѐндашувларнинг эволюциясининг чизмаси 
кўрсатилган [15]. 
1885й 1920й 1930й 1940й 1950й 1960й ҳозирги вақт 
1 
2 
3
4 
5 
6 
7 
8 
1. Илмий бошқарув нуқтаи назаридан ѐндошув 
2. Маъмурий ѐндошув 
3. Инсоний муносабатлар нуқтаи назаридан ѐндошув 
4. Ҳулқ ҳақидаги фан нуқтаи назаридан ѐндошув 
5. Миқдорий усул нуқтаи назаридан ѐндошув 
6. Бошқарувга жараѐн сифатида ѐндошув 
7. Тизимли ѐндошув
8. Вазиятли ѐндошув 

---

19 
Ёндошувларнинг қисқача манзарасидан шу нарса кўриндики, бошқарув 
фикри доимий равишда ривожланиб борган, бу ташкилотларни самарали 
бошқариш ҳақидаги янги ғояларни туғилишга ѐрдам берган. 
Ҳар бир ѐндошув ѐки мактабнинг вакиллари фараз қилганларки, улар 
ташкилот мақсадларига самаралироқ эришишга калит тола олганлар. Аммо 
сўнгги тадқиқотлар ва бошқарув амалиѐтини кўрсатишича, бу тадқиқотлар 
бошқарув жараѐнининг фақат айрим томонларига тегишли бўлган, олинган 
натижалар эса фақат маълум вазиятлар учунгина тўғри бўлган. Бундан 
ташқари, бошқарув амалиѐти ҳамма вақт ҳам тегишли назарий фикрга 
қараганда мураккаброқ, чуқурроқ ва турли туманлироқ бўлган. Вақти вақти 
билан тадқиқотчилар бошқарув жараѐнининг янги, олдин номаълум бўлган 
томонларини очганлар ва мустаҳкам бўлиб кўринган, аммо нотўғри 
қарашларни кўрсатиб берганлар. Шунга қарамасдан ушбу тадқиқотчилар 
бошқарув фанини ривожланишига бебаҳо ҳисса қўшганлар.