O‘RTA ASRLAR DAVRI
IV BOB. EFTALIYLAR, TURK XOQONLIGI, ARABLAR
HUKMRONLIGI DAVRIDA O‘RTA OSIYO
Tayanch so‘z va iboralar: Kidariylar. Eftaliylar. Erga egalik qilish
munosabatlari. Dehqon. Kadivarlar. Kashovarzlar. Mazdakchilik. Turk
xoqonligi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Madaniy hayot. Arab xalifaligi.
Arablar istilosi. Soliq siyosati. Xalq qo’zg’olonlari. Muqanna. Islomning
yoyilishi.
1. Eftaliylar davlatining vujudga kelishi. Eftaliylar davrida ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayot
Kidariylar. V asrning 20-yillarida O’rta osiyoga Sharqdan Sirdaryo va orol
bo’ylari orqali yana bir ko’chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki
toxarlarning avlodi) kirib keladi. Kidar ismli hukmdor yo’lboshchilik qilgani
uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar Sug’diyonani,
Amudaryo bo’ylaridagi erlarni egallab, o’z hukmronligini o’rnatadilar. Kidariylar
Balx shahrini o’z davlatining poytaxtiga aylantiradilar. Biroq kidariylar
hukmronligi uzoq davom etmadi. Kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyatlar
kuchayib, ular o’rtasida bir necha marta qurolli to’qnashuvlar bo’lib bo’ladi. 456
yilda bo’lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatg’ich zarbaga
uchradilar. Ayni payda shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga
uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo’ldilar. Kidariylar u
erda 75 yilcha hukmronlik qiladilar.
Eftaliylar. Ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy
manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin
(IV asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari
Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI
asr) bergan ma’lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy
manbalarida «i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «tetal», xeptal, arablarda
«haytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eftalat», «abdal» deb
nomlanadi. Bunday turlicha atamalar har bir til va yozuvning o’ziga xos
xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati
eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning so’nggi bo’g’inidan kelib chiqqan deb
fikr bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida
podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog’laydi. Biroq nima
bo’lganda ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston mintaqasida ko’pdan
buyon yashab kelgan tub joy, erli qavmlardandir.
Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457 yilda Chag’oniyon (hozirgi
Surxon erlari), Toxariston va Badaxshonni o’ziga bo’ysundiradi. So’ngra
eftaliylar Sug’dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko’p o’tmay o’z hududiy
76
erlarini kengaytirishda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, shuningdek,
Kuchu, Qoshg’ar va Xo’tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular
avvalda Kushonlar saltanati egallagan hududlarni birin-ketin qo’lga kiritib, o’z
siyosiy hokimiyatini ko’chaytirishga erishadilar. Ular tuzgan qudratli davlat
O’rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eron
hududlariga ham yoyilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |