2.3. PAYVANDLASh TRANSFORMATORLARINING TUZILIShI VA
ULARNI IShLATISh
Umumiy ma‘lumotlar. SSSRda sanoat o‘zgaruvchan tokining chastotasi
sekundiga 50 davrga teng (50 gts). Payvandlash transformatorlari elektr
26
tarmog‘ining yuqori (220 yoki 380 v) kuchlanishini ikkilamchi elektr zanjirining
payvandlash uchun kerak bo‘lgan past kuchlanishga aylantirib beradi,
payvandlash kuchlanishi payvandlash yoyining paydo bo‘lishi va turg‘un
yonishi uchun kerak bo‘lgan sharoitlar bilan aniqlanadi. Payvandlash
transformatorining
salt
yurishidagi
(payvandlash
zanjirida
nagruzka
bo‘lmaganda) ikkilamchi kuchlanish 60—75 v ni tashkil qiladi. Kuchsiz
toklarda (60—100 a) payvandlashda yoy barqaror yonishi uchun salg yurish
kuchlanishi 70—80 v bo‘lishi etarli.
Normal
magnit
sochuvchili
transformatorlar.
Alohida
drosseli
transformatorlarning printsipial sxemalari keltirilgan. Energiya manbalari
komplekti
pasaytiruvchi
transformator
va
drossel
(reaktiv
g‘altak
regulyatori)dan iborat.
Asosi magnitoprovod (o‘zak)dan iborat bo‘lgan pasaytiruvchi
transformator juda ko‘p yupqa transformator po‘latidan yasalgan (0,5 mm
qalinlikdagi) plastinkalardan tayyorlangan, bu plastinkalar o‘zaro shpilkalar
bilan birlashtirilgan. Magnitoprovod da mis yoki alyuminiy simdan qilingan
birlamchi va ikkilamchi (pasaytiruvchi) chulg‘amlar bor. Drossel transformator
po‘lati listlaridan yig‘ilgan magnitoprovod va bu magnitoprovodga o‘ralgan mis
yoki alyuminiy simlardan iborat bo‘lib, bu simlar maksimal kattalikdagi
payvandlash toki o‘tishiga mo‘ljallangan bo‘ladi. Magnitoprovodning
qo‘zg‘aluvchan qismini dasta bilan aylantiriladigan vint yordamida
qo‘zg‘atish mumkin.
Transformatorning birlamchi chulg‘ami 1 220 yoki 380 v kuchlanishli
o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulanadi. Yuqori kuchlanishli o‘zgaruvchan tok
chulg‘am orqali o‘tib magnitoprovod bo‘ylab ta‘sir qiluvchi o‘zgaruvchan
magnit maydoni hosil qiladi, bu magnit maydoni ta‘sirida ikkilamchi
chulg‘amda past kuchlanishli o‘zgaruvchan tok induktsiyalanadi. Drosselning
chulg‘ami o payvandlash zanjiriga transformatorning ikkilamchi chulg‘ami bilan
ketmaket ulanadi.
27
Payvandlash tokining kattaligi magnitoprovodning qo‘zg‘aluvchan va
qo‘zg‘almas qismlari oralig‘idagi havo zazori a ni o‘zgartirish yo‘li bilan
rostlanadi. Havo zazori a kattalashtirilganda magnitoprovodning magnit
qarshiligi ortadi, mos ravishda magnit oqimi kamayadi va binobarin, g‘altakning
induktiv qarshiligi kamayadi va payvandlash toki ko‘payadi. Havo zazori a
mutlaqo bo‘lmaganda drosselni temir o‘zakli g‘altak deb qarash mumkin;
bunday holda tok kattaligi minimal bo‘ladi. Binobarin, tok kattaligini
orttirish uchun havo zazorini kattalashtirish (drosseldagi dastani soat strelkasi
yo‘nalishida aylantirish), tok kattaligini kamaytirish uchun esa havo zazorini
kichraytirish (drosseldagi dastani soat strelkasiga qarshi yo‘nalishda aylaitirish)
kerak. Payvandlash tokini bunday yo‘l bilan rostlash payvandlash rejimini
bir tekis va keraklicha aniqlikda sozlashga imkon beradi. Payvandlash toki
bosqichmabosqich rostlanadigan drosselning tuzilishini payvandlash tokining
kattaligini qo‘zg‘aluvchan kontakt yordamida chulg‘amning ma‘lum sondagi
o‘ramlarini qo‘shish usuli bilan o‘zgartirishga imkon beradi. Bunda
payvandlash toki ham bosqichmabosqich o‘zgartiriladi. Drosselning
magnitoprovodi bu holda ajralmaydigan qilib ishlanadi va buning natijasida
uning konstruktsiyasi ancha soddalashadi. Hozirgi vaqtda STN, TD, TS, TSK,
STSh va boshqa payvandlash transformatorlari bir korpusli qilib chiqarilmoqda.
1924 yilda akademik V. P. Nikitin STN tipidagi payvandlash
transformatorlari sistemasini taklif qildi, bu transformatorlar transformator va
drosseldan iborat. Bunday transformatorning o‘zagi yupqa listli transformator
po‘latidan yig‘ilgan bo‘lib, umumiy yarmo bilan birlashtirilgan ikkita — asosiy
va yordamchi o‘zaklardan iborat. Bunday transformatorning chulg‘amlari ikki
g‘altak ko‘rinishida ishlangan, g‘altaklarning har biri izolyatsiyalangan simdan
tayyorlaigan ikki qatlam birlamchi chulg‘am hamda izolyatsiyalanmagan mis
shinasidan ishlangan ikki tashqi qatlam — ikkilamchi chulg‘am dan tuzilgan.
Drossel g‘altaklariga issiqqa chidamli lak shimdirilgan va asbest prokladkalar
qo‘yilgan.
28
STN tipidagi transformatorlarning chulg‘amlari misdan yoki alyuminiy
simlardan tayyorlanadi, ulardan mis bilan armirlangan uchlar chiqariladi.
Payvandlash toki kattaligini magnitoprovodning qo‘zg‘aluvchan paketi
yordamida rostlanadi, buning uchun dastali vint mexanizmi vositasida havo
zazori a ni o‘zgartirish kerak. Dastani soat strelkasi yo‘nalishida aylantirish
bilan havo zazorini orttirish, alohida drosselli STE tipidagi transformatorlardagi
singari magnitoprovod da magnit oqimini kamaytirib, payvandlash tokini
orttiradi. Havozazori kichiklashtirilganda drossel reaktiv chulg‘amining induktiv
qarshiligi ko‘payib, payvandlash toki kattaligi kamayadi.
Bunday sistemadagi alyuminiy chulg‘amli STN500P va STP700P
transformatorlari VNIIESO tomonidan ishlab chiqarilgan. Bundan tashqari, bu
transformatorlar bazasida transformatorning birlamchi chulg‘amiga qo‘shimcha
kondensator ulangan TSOK500 va TSOK700 transformatorlari yaratilgan.
Kondensatorlar
reaktiv
quvvatni
kompensadiya
qilib,
payvandlash
transformatorining quvvat «koeffitsiyontini» 0,87 gacha orttirishga imkon
beradi. Bir korpusli STN. transformatorlari quvvati bir xil bo‘lgani holda alohida
drosselli STE transformatorlaridan ancha ixcham va engildir.
Magnit sochilishi orttirilgan qo‘zg‘aluvchan chulg‘amli transformatorlar.
Qo‘zg‘aluvchan chulg‘amli transformatorlar (TS, TSK va TD tipidagi
payvandlash transformatorlari shunday transformatorlardir) hozirgi vaqtda
dastaki yoy payvandlasha keng qo‘llaniladi. Ularning sochilish induktivligi katta
bo‘lib, bir fazali, sterjen tipida bir korpusli qilib ishlab chnqariladi.
Bunday transformatorning birlamchi chulg‘ami g‘altaklari pastki yarmogo
qo‘zg‘almas qilib mahkamlangan, ikkilamchi chulg‘ami g‘altaklari esa
qo‘zg‘aluvchandir. Payvandlash toki kattaligi birlamchi va ikkilamchi
chulg‘amlar
orasidagi
masofani
o‘zgartirib
rostlanadi.
G‘altaklar
yaqinlashtirilganda
payvandlash
toki
eng
katta
qiymatga,
g‘altaklar
uzoqlashtirilganda esa eng kichik qiymatga erishadi. Yurish vinti 5 payvandlash
tokining taxminiy qiymatini ko‘rsatgichi bilan bog‘langan. Shkalaning
ko‘rsatish aniqligi maksimal tokning maksimal qiymatiga nisbatan 7,5% ni
29
tashkil qiladi, Tok kattaligining o‘zgarishi berilayotgan kuchlanishga va
payvandlash yoyining uzunligiga bog‘liq. Payvandlash tokini yanada aniqroq
o‘lchash uchun ampermetr ishlatish kerak.
Transformatorlar
payvandlash
vaqtida
vujudga
keladigan
radio
xalaqitlarni kamaytirish uchun sig‘im filtrlari bilan ta‘minlangan. TSK tipidagi
transformatorlar TS transformatorlaridan quvvat koeffitsientini (cosφ «fp»ni)
orttirib beruvchi kompensatsiya kondensatorlari»ning bo‘lishi bilan farq qiladi.
2-rasm, v da TD500 transformatorining printsipial elektrik sxemasi
ko‘rsatilgan.
TD500 sochilish induktivligi orttirilgan pasaytiruvchi transformatordir.
Bu transformatorda palvandlash toki uning birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlari
orasidagi
masofani
o‘zgartirish yo‘li bilan rostlanadi. Chulg‘amlar
magnshoprovodning umumiy sterjenlariga juft qilib joylashtirilgan ikkitadan
g‘altakka ega. Transformator ikki diapazonda ishlaydi: chulg‘amlar g‘altaklarini
juftjuft qilib parallel ulaganda kuchli toklar diapazonini, bu g‘altaklar ketmaket
ulanganda kuchsiz toklar diapazonini beradi.
Chulg‘amlarni ketmaket ulashda birlamchi chulg‘am o‘ramlarining bir
qismi ulanmasligi tufayli salt yurish kuchlanishi ortadi, bu esa kuchsiz toklarda
payvandlashda yoyning yaxshi yonishini ta‘minlaydi.
Chulgamlar yaqinlashganda sochilish induktivligi kamayadi va bunda
payvandlash toki ortadi, chulgamlar orasidagi masofa ortganida sochilish
induktivligi ortadi va bunda payvandlash toki kamayadi.
6- rasm. TSK-500 Payvandalash transformatori
30
a-TSK-500 transformatorining konstruktiv tuzilishi, g‗ilofi olingan holda.
b-transformatorning elektr sxemasi: 1-simlar uchun tarmoq klemalari, 2-o‗zak,
3- tokni rostlash uchun dastak, 4-payvandalsh simlarini ulash uchun klemalar, 5-
yurish vinti, 6-ikkilamchi cho‗lg‗am g‗altagi, 7-birlamchi cho‗lg‗am g‗altagi, 8-
kompensatsiyalovchi kondensator
TD500 transformatori tabiiy shamollatiladigan bir korpusli bo‘lib, uning
tashqi xarakteristikalari pasayuvchi, faqat bir tarmoq kuchlanishiga — 220 v
yoki 380 v ga moslab ishlangan.
Bir fazali TD500 transformatori sterjen tipida bo‘lib, quyidagi asosiy
uzellardan iborat: magnitoprovod — o‘zak, tok rostlagich, (birlamchi va
ikkilamchi) chulg‘amlar, tok diapazonlari pereklyuchateli, tok ko‘rsatish
mexanizmi va g‘ilof.
Alyuminiy chulg‘amlarning magnitoprovodning umumiy sterjenlariga
juftjuft qilib joylashtirilgan ikkitadan g‘altaklari bor. Birlamchi chulg‘am
g‘altaklari pastki yarmogo qo‘zg‘almas qilib mahkamlangan, ikkilamchi
chulg‘am g‘altaklari esa qo‘zg‘aluvchandir. Tok diapazonlarini ulabuzish dastasi
transformatorqopqogiga o‘rnatilgan baraban tipidagi pereklyuchatel yordamida
bajariladi. Tok kattaligi toklarning har ikki diapazoniga tarmoq kuchlanishining
nominal qiymatida moslab darajalangan shkaladan hisoblanadi.
Radio qurilmalariga bo‘ladigan xalaqitni kamaytirish uchun ikki
kondensatordan iborat sig‘im filtri kiritilgan.
Payvandlash
transformatorlarini
ishlatishdagi
xavfsizlik
texnikasi
qoidalari. Ish protsessida payvandchi hamma vaqt elektr toki bilan ish ko‘radi,
shuning uchun payvandlash zanjirining hamma tok o‘tuvchi qismlari yaxshi
izolyatsiyalangan bo‘lishi kerak. 0,1 a kattalikdagi tok hayot uchun xavfli va
halokatga olib kelishi mumkin. Elektr toki bilan shikastlanishning xavfi turli
faktorlarga bog‘liq va birinchi navbatda zanjirnnng qarshiligi, odam
organizmining holatiga, atrof atmosferaning namligi va temperaturasiga, tegib
qolgan nuqtalar orasidagi kuchlanishga, odam turgan polning materialiga
bog‘liq.
31
Payvandchi hamma vaqt transformatorning birlamchi chulg‘ami yuqori
kuchlanishli kuch tarmog‘iga ulangan ekanini va izolyatsiya teshilgan vaqtda
ana shu yuqori kuchlanish transformytorning ikkilamchi zanjirida, ya‘ni elektrod
tutqichda bo‘lishi mumkin ekanligini yodidan chiqarmasligi kerak.
Kuchlanish kattaligi quruq binolarda 36 v, nam binolar 12 v gacha
bo‘lgaidagina xavfsiz bo‘lishi mumkin.
Berk idishlarda payvand qilish vaqtida (bunday holda elektr bilan
shikastlanish xavfi kuchayadi) transformator salt yurishini cheklovchi
moslamalar ishlatish, maxsus poyyabzal, rezina poyondozlar ishlatilishi, bunday
joylarda payvandlash maxsus navbatchining uzluksiz kuzatuvi ostida
bajarilishi kerak. Payvandlash transformatorining salt yurishdagi (ishlashdagi)
kuchlanishini pasaytirish uchun maxsus qurilmalar — salt ishlash cheklagichlari
qo‘llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |