P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

2.2. Fazo va vaqt 
Fazo  va  vaqtning  o‘zaro  bog‘liqligi  tufayli  ularni  bir-biridan  mustaqil 
bo‘lgan  uch  o‘lchovchli  fazo  va  bir  o‘lchovli  vaqtga  ajratib  mulohaza  yuritish 
mumkin  emas.  Shuning  uchun  to‘rt  o‘lchovli  fazoda  sodir  bo‘layotgan  voqea 
x,Y,z koordinatalar bilan xarakterlanuvchi nuqta tarzida ifodalanadi. Bu nuqtani 
dunyoviy nuqta deb ataladi. 
,   
 
   (2.3) 
fazoviy masofa bilan sodir bo‘lib turgan paytda esa 

t = t
2 

 t
1
 vaqt oralig‘i bilan 
farqlanadi. 
Tabiiyki, fazosimon intervali bilan ajratilgan voqealar bir-biri bilan sabab 
va natija munosabatida bo‘lishlari mumkin emas. 
.   
  (2.4) 

S mavhum kattalik bo‘lganda uni vaqtsimon interval deb ataladi 
 fazosimon va vaqtsimon intervallar oralig‘idagi bunday 
chegaraviy hol amalga oshganda 

r = C 

t bo‘ladi. 
Ikki  voqea  orasidagi  intervalning  qiymati  barcha  inersial  sanoq 
sistemasida bir xil, ya`ni Lorens almashtirishlariga nisbatan invariantdir. Bunga 
ishonch  hosil  qilish  uchun  Yuqoridagi  zikr  qilingan  ikki  voqea  orasidagi 
intervalni k inersial sanoq sistemasidagi qiymatini hisoblaylik: 
, 
 
 
 (2.5)  

---

29 
 
,    
,    

u' = 

u, 

z' = 

z.   
(2.6) 
ifodalarni  yoza  olamiz.  Ularni  (3)  ga  qo‘yib,  uncha  murakkab  bo‘lmagan 
o‘zgartirishlardan sung 
ni hosil qilamiz. Bu ifodaning o‘ng tomoni  
 
                  (2.7)                          
ifodaning  o‘ng  tomoniga  aynan  teng.  Shuning  uchun 

S  = 

S'.  Demak,  ikki 
voqea  orasidagi  interval  bir  inersial  sanoq  sistemasidagi  unga  nisbatan  to‘g‘ri 
chiziqli  tekis  harakatlanayotgan  ikkinchi  sanoq  sistemasiga  o‘tishga  nisbatan 
invariant  ekan.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  vaqt  va  fazo  o‘zaro  bog‘liqligi,  to‘rt 
o‘lchovli fazo-vaqt tushunchasi asosli ekanligidan dalolat beradi.