Ayirishda xam ko’shishga tyeskari amal sifatida karalib, turli xollar:
a) kasrdan kasrni ayirish;
b) aralash kasrdan uning kasr kismidan kam bo’lgan kasrni ayirish;
v) birdan kasrni ayirish;
g) butundan birdan katta kasrni ayirish;
d) sondan ayriluvchi kasr kismidan katta bo’lgan kasrni ayirish;
96
j) aralash kasrdan aralash kasrni ayirish (bunda kamayuvchi kasr ayriluvchi kasr kismidan
katta);
z) butundan aralash kasrni ayirish;
i) aralash kasrdan aralash kasrni ayirish, bunda kamayuvchi kasr kismi ayriluvchi kasr
kismidan kichik.
Butun sonni kasrga kupaytirish, bir xil kushiluvchilar yigindisi kabi tushuniladi, masalan,
54/3 = 4/3+4/3+4/3+4/3+4/3 av = 1 bulsa, a=v. Kasrni kiskartirish, agar surati kupaytmadan
iborat bulsa, masalalar yechishga kullash; xususiy xollar: 1) a:vv; 2) aralash kasrni butunga
kupaytirish.
Aralash sonni butunga kupaytirish ikki usulda amalga oshiriladi: birinchi usulda aralash
kasr noto’gri kasrga aylantiriladi; ikkinchi usulda aralash kasrni butun son marta kushish va
bunda yigindiga nisbatan kupaytirishning taksimot konunidan foydalaniladi yoki bundan xulosa
butun kismini songa kupaytishni kullash ekanligi kyeltirib chikariladi.
Kasrni butun songa bo’lish kupaytirishga tyeskari amal sifatida karaladi: 4:5=x, x5=4.
Butun sonni butun songa bo’lish uchun suratni bo’linuvchi, maxraji bo’luvchiga tyeng
kasr xosil buladi. Ikki xil usul kyelib chikadi: umumiy usul – xar kanday xol uchun xam
urinliligini kursatish mumkin: 8/15:4=8/154=2/15. Kasrni kiskartirishda 4/96 kurinishdan
foydalanish mumkin.
Aralash kasrni butunga bo’lishning ikki usuli mavjud:
1. Aralash kasrni notugri kasrga aylantirish va sungra kasr butunga bo’linadi;
2. Yigindi kabi bo’lishga taksimot konuni kullaniladi va butun kasr kismlari aloxida bulinadi.
Kasrni kupaytirishni urganishda konkryet mazmunli masalalar yechish bilan kushib olib
boriladi. Mashklar tizimi kuyidagicha buladi:
1) 60 ning
5
4
kismi (butun son);
2) Butun sonning kismini topish (natija – butun son);
3) Kasrning kismini topish.
4) Misol
5
4
ning
3
2
kismini toping.
Yechish:
топилади
тенглиги
га
2
5
2
4
2
3
5
4
кисми
3
2
нинг
5
4
га,
3
5
4
кисм
3
1
нинг
5
4
шундай
Худди
15
8
3
5
2
4
2
3
:
5
4
и
Koida: kasrlarni kupaytirish uchun ularning suratlarini suratlariga, maxrajlarini maxrajlariga
kupaytiriladi.
Umuman, o’nli kasrlarni urganish kuyidagi ryeja asosida olib boriladi: ta’rif, o’nli kasrlarni
yozish va ukish, o’nli kasrlarni almashtirishlar, o’nli kasrlarni takkoslash, o’nli kasrlar ustida
amallar, oddiy kasrni o’nli kasrga aylantirish. Bunda :
a) xar bir o’nli kasrni maxrajlari 10, 100, 1000, … bo’lgan kasrlar yigindisi shaklida
tasvirlash mumkin;
b) o’nli kasrni yozishda rakamlar joylashgan o’rni axamiyatga ega ekanligini ko’rsatish
mumkin.
Kasrlarni almashtirish va takkoslashda kuyidagi mashklar karalishi mumkin:
1. 0,3; 0,30; 0,300 kasrlarni takkoslang;
2. Mingdan bir ulushlarda tasvirlang: 0,7; 0,08; 7,8; 4; umumiy maxrajga kyeltiring: 0,25;
0,9; kasrlarni takkoslang: 1,8500 va 10,400. Unli kasrni ko’shish va ayirish koidalari ishlab
chikiladi, bunda ularni ustma-ust yozish, bir ulushlarni bir-birining ustida bo’lishi, razryadlar
bo’yicha ko’shish va ayirish kyerak. Xar bir amal aloxida karalib, mashklar sistyemasi xususiy
xollarni kamrab olishi lozim. Masalan, ayirishda: kamayuvchi va ayriluvchi o’nli byelgilar soni
97
bir xil; kamayuvchida ayriluvchiga karaganda o’nli byelgilar soni kam; kamayuvchi ayriluvchiga
karaganda o’nli byelgilar soni ko’p; butundan o’nli kasrni ayirish;
Do'stlaringiz bilan baham: |