95
4) xosil bulgan kupaytmalar yigindisi topiladi.
Mazkur algoritmni urgatishda kuyidagi mashklar kyetma-kyetligini bajarish maksadga
muvofik:
a) uzaro tub maxrajlarga ega kasrlarni kushish va ayirish (masalan,
2
/
3
va ј kasrlar);
b) birining maxraji ikkinchisining karralisi bulgan kasrlarni kushish va ayirish (masalan, 1/3
va 1/12 kasrlar);
v) ixtiyoriy maxrajli kasrlarni kushish va ayirish;
g) butun kismini ajratish zarur buladigan yigindilarni topish (masalan, 0,6+2/5 );
d) birni kasr sifatida ifodalash zarurati bulgan ayirish (masalan, 1-2/5).
Kasrlarni kupaytirish amaliy jixatdan anik bulsada, lyekin nazariy asoslash kiyinchilik
tugdiradi. Bunda kuyidagilarga e’tibor byerilishi mumkin:
1. Butun va kasr sonni ko’paytirish amalga oshiriladigan masalalarni taxlil kilish, unda
natija to’gri to’rtburchak yuzasi boshka to’rtburchak kismi bo’lishligi ko’rgazmali ravishda
ko’rsatilishi mumkin;
2. Koidaning bayoni va uni tyekshirish shu koida asosida butun sonlarni ko’paytirish
koidalari asosida amalga oshiriladi. Unli kasrlar xam oddiy kasrlar shaklida yozilib “yangi
koidalar” “eski” koidalarga kyeltirilishi mumkinligi ko’rsatiladi;
3. Amallar konunlarini ularni tyenglamalar yechishga tadbik etishda mustaxkamlash.
Bo’lish tyeskari amal sifatida karalib, manfiy sonlar xakida esdan chikmaydigan
tushunchalar takrorlanishi lozim.
Unli kasrlarni o’rganish ikki xil shaklda olib boriladi:
a) Unli kasrlar oddiy kasrlarning bir kismi sifatida o’rganiladi;
b) Oddiy kasrlar o’nli kasrlardan kyeyin o’rganiladi.
1- usul son tarakkiyotini xisobga oladi. Oddiy kasrlarni o’rganish ikki boskichda olib
borilganligi uchun, ya’ni, birinchi boskich, kasrlarni kiritish, bir maxrajli kasrlarni takkoslash,
ko’shish va ayirish, ikkinchi boskich, ixtiyoriy kasrlar ustida amallar bajarish. Shuning uchun
birinchi boskichda o’nli kasrlar oddiy kasrlarning bir kismi sifatida koidalari ishlab chikiladi,
ikkinchi boskichda esa o’nli kasrlar ustida amallarni bajarish koidalari yanada chukurlashtirilib,
kyengaytiriladi. Unli kasrlar ustida amallarni bajarish natural sonlar ustida bajarilgan amallar
kabi amalga oshirilishini xisobga olsak, amaliy jixatdan kiyinchilik tugdirmasada, lyekin nazariy
asoslash ba’zi ma’lum tushunchalarni bayon kilish bilan boglik.
Unli kasrlarni o’rganishda o’nli ulchovlar sistyemasiga murojat etish maksadga muvofik.
Bunda turli o’lchov birliklarida ifodalangan mikdorlarni yagona o’nli birliklarga aylantirish
zaruriyati paydo bo’ladi. Masalan, 3 m 4 dm 8 sm 8 mm, tyeng (3
.
10+4 +6:10+8:100) dm tyeng
34,68 dm. Bundan tashkari, o’nli kasrlarni o’rganishda tarixiy ma’lumotlar byerish (masalan, Al-
Koshiy, Ali Kushchi ishlari, Ulugbyek maktabi ishlari va xokazo).
Kasrning surati yoki maxrajini oshirish bilan kasrning oshishi yoki kamayishini ko’rsatish
mumkin, kancha marta kamayishini va o’sishini aniklash kyerak dyegan koida kyeltirilib
chikariladi.
Kasrlarni almashtirishga kuyidagi amallar kiradi: kiskartirish, umumiy maxrajga kyeltirish
va bularni turli maxrajli va suratli kasrlarni takkoslash bilan boglash zarur.
Ko’
shish va ayirishni o’rganishda dastlab bir xil maxrajli kasrlarni ko’shish karalib, barcha
xollari o’rganiladi: butun va kasr; butun va aralash kasr; ikkita to’gri kasr; to’gri kasrni
byeruvchi xol, butun sonni byeruvchi xol, noto’gri kasrni byeruvchi xol; aralash kasr va kasr:
yigindi – to’gri kasr, yigindi – butun, yigindi – noto’gri kasr; aralash kasr va aralash kasr: yigindi
- to’gri kasr, yigindi - butun son, yigindi – noto’gri kasr.
Do'stlaringiz bilan baham: