Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

2.2.Yordamchi metodlar (test, anketa, suhbat, biografiya) 
Psixologiyaning 
еvolyutsiyasi 
Ma’lumotlarni tahlil qilishning korrelyatsion metodi bizga munosabatning ta’sirlari va sabablari 
taklif qilmaydi. Uning o’rniga esa munosabatlar bilan narsalar orasida bir yoki boshqa o’zgaruvchilar 
tomonidan sabab bo’ladi. 
Psixologiyani baholash  
Psixologiyaning bu bosqichida, tadqiqotlar va nazariyalar qat’iy baholanadi. Insonlarning o’zini 
tutishi  haqidagi  xulosa  va  topilmalar  asosida  rost  va  yolg’on  dalillar  bo’lishi  mumkin.  Psixologiyani 
baholashning AS bosqichida mnemonic PERVED tomonidan eslanganlar o’rganiladi. 
Amaliy – bu o’qish qanday rejalashtirilganligini anglatadi. U o’z ichiga:  
1. 
Ko’rsatmalar bo’yicha amaliyot tushunish qiyinmi? 
2. 
Har bir sinovchi noto’g’ri fikrlaydi, chunki biror narsa sodir bo’lganga o’xshaydimi. 
3. 
Har bir qatnashchi uchun o’qish aniq bir yo’lni belgilab beradi? 
Etika – o’qish qatnashchilarni himoyalaydimi? 
1. 
Rozilik haqida bildiradi. 
2. 
O’qish davomida aldovlarsiz o’qish 
3. 
Ruhiy va jismoniy zarardan himoyalash. 
4. 
Qatnashchilarning shaxsiyati ishonchli saqlanadi. 
5. 
Har qanday payti o’qishdan tiyadi. 
Ishonchlilik  –  agar  o’qish  avval  qilingan  aniq  bir  yo’l  bo’yicha  takrorlansa,  natijalar  bir  xil 
bo’lishini ko’rsatadi. Bu bazida baholashning doimiyligi deb ham qaraladi, o’z ichiga: 
1. 
Tekshirilib boshqarilmaydigan hamma narsa o’zgaradi, chunki u hamma borku? 
2. 
Hamma sinovchilar bir xil raqsda yozib olinsa, bir xil natija ko’rsatishadimi. 
Yaroqlilik – bu maqsadni baholash o’qishni obyektiv baholash degani. O’z ichiga: 
1. 
Baholash ilmiymi 
2. 
O’qish nimaga sodir bo’lishini tushuntirib beroladi. 
3. 
Natijalar boshqa o’qish natijalarini solishtirib ko’riladimi. 
Ekologik. Yaroqlilik – realistr o’qishni anglatadi. 
1. 
Realistic vaziyatni 
2. 
Realistic topshiriqlarini  
3. 
Aholining ma’lum qismini o’z ichiga oladimi. 
To’plangan  ma’lumotlar  –  ma’lumotlar  nima  uchun  to’planganligini  anglatadi.  U  sifat  yoki 
miqdorda bo’ladi. Hamma ma’lumotlarda 2 ta xislat ham bor. 
Psixologik muzokara 
 

---

22 
 
Har tomonlama psixologiyada nima uchun izlanishlar olib borilishidagi asosiy sabablarga katta 
savollar  qo’yadi.  Bu  degani  argument  yoki  boshqa  narsalardan  dalillarday  foydalanadigan  turli  xil 
izlanishlar yetishilgan muzokara hisoblanadi. 
Asosiy  muzokara:  ilmiy  psixologiya,  psixologik  izlanishning  foydaliligi,  erkin  qaror  aniqlikka 
qarshi,  tabiat  himoyaga  qarshi,  individuallik.  Situatsiyaga  qarshi.  Ilmiy  psixologik  muzokaralar 
psixologlar foydalanadigan xarakterlarni tur xil usulda hal qilishadi. Ba’zi birlari tomondan psixologlar 
xarakterni  fakt  va  dalil  bilan  yaratishni  xoxlashadi.  Boshqa  tomondan  esa  xarakterni  mulohazalash 
yoki jarayonni tasvirlashni hohlashadi. Psixologiya uchun ilmiylik, obyektiv va subyektivlik metodlari 
bilan, agar xato bo’lsa tekshirilgan bo’lishi kerak. Erkin hohish insonlarga nimani o’ylagan bo’lsa yoki 
o’zini tutishni imkonini beradi. 
Psixologik hodisalarni tadqiq etish uchun qo’llaniladigan usullardan yana biri suhbat yoki savol-
javob  usulidir.  Bu  usulning  kuzatish  usuliga  nisbatan  afzalligi  shundaki,  bunda  tadqiqotchi  va 
o’rganiluvchi o’rtasida bevosita aloqa, muloqot mavjud bo’ladi. Suhbat jarayonida shaxsning turmush 
voqyealariga,  boshqa  odamlarga  va  uning  hatti-harakatlariga  bo’lgan  munosabatlarida  namoyon 
bo’ladigan psixologik sifatlari o’rganiladi. 
Suhbat usulining tadqiqotchi zimmasiga  yuklaydigan mas’uliyatli tomoni shundaki, tadqiqotchi 
birinchi  navbatda  o’rganilayotgan  shaxsning  tushuncha  doirasini,  turmush  tajribasini  va  individual 
sifatlarini aniqlashi kerak. Bundan tashqari, suhbat usulining muvaffaqiyati uchun tadqiqotchi quyidagi 
tamoyillarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir; 
a)  tadqiqotchi  va  o’rganiluvchi  o’rtasidagi  muloqot  jarayoni  o’zaro  ishonch,  xayrixohlik  va 
samimiylikka asoslanishi; 
b) suhbat jarayonining tabiiy, jonli va bamaylixotirlik sharoitida o’tishi; 
v) suhbat jarayoniga tadqiqotchining puxta tayyorlanishi, uning maqsadini olinadigan xulosalarni 
to’g’ri  tasavvur  qilishi,  suhbatni  aniq  vaqtga  mo’ljallangan  qat’iy  reja  asosida  o’tkazishi,  tuzilgan 
savollarning  aniq,  puxta  va  tushunarli  bo’lishi  va  h.k.  Demak,  suhbat  usuli  yordamida  psixologik 
hodisalarni  muvaffaqiyatli  o’rganish  uchun  tadqiqotchi  bu  jarayonga  puxta  tayyorgarlik  ko’rgan  va 
avvaldan o’z oldiga aniq maqsad qo’ygan bo’lishi kerak. 
Psixologik  hodisalarni  o’rganish  uchun  qo’llaniladigan  usullardan  biri  a  n  k  e  t  a  usulidir.  Bu 
usul psixologiya fani sohalarining deyarlik hammasida keng qo’llaniladi. Anketa usulining o’ziga xos 
afzal  tomoni  shundaki,  bir  vaqtning  o’zida  bir  qancha  odamlarni,  guruh  yoki  jamoani  ham  o’rganish 
mumkin.  Bunda  anketa  varahalariga  o’rganuvchi  tomonidan  avvaldan  tayyorlangan  savollar  yoziladi 
va  o’rganiluvchilarga  tarqatiladi.  Ular  o’rganuvchi  tomonidan  belglangan  muddatda  bu  savollarga 
yozma  javob  qaytaradilar.  Tadqiqotchi  bu  javoblarni  tahlil  qilib,  har  bir  shaxsdagi,  guruh  yoki 
jamoadagi o’rganilishi lozim bo’lgan psixologik hodisaning darajasini aniqlaydi. 
Odamning  psixologik  sifatlarini  o’rganish  uchun  qo’llaniladigan  yana  bir  usul  faoliyat 
mahsullarini  tahlil  etish  usulidir.  Ma’lumki,  shaxs  hamma  vaqt  ma’lum  faoliyat  turi  bilan 
shug’ullanadi.  Har  bir  faoliyat  o’z  mahsuliga  ega  bo’ladi.  Ana  shu  faoliyat  tufayli  yuzaga  keladigan 
mahsulda shaxsning psixologik sifatlari o’z aksini topadi. Shuning uchun har bir odamning ( u qaysi 
sohada  faoliyat  ko’rsatishidan  qat’iy  nazar)  faoliyati  mahsuli  shu  odamga  xos  bo’lgan  bir  qancha 
psixologik  sifatlarni  anglatadi.  Masalan,  talaba  tomonidan  yozilgan  she’rning  mazmuni  o’sha 
talabaning ijodiy qobiliyatini, mehnatsevarligini, tafakkurini, irodaviy sifatlari kabilarni bilishga imkon 
beradi,  undagi  mustaqillik  va  yaratuvchilikka  intilishni  ko’rsatib  turadi.  Shuning  uchun  psixologiya 
fanida odamni faoliyati mahsullarini tahlil etish usulidan yordamchi usul sifatida foydalaniladi. 
Psixologik  hodisalarni  o’rganish  uchun  qo’llaniladigan  yordamchi  usullardan  biri  biografiya 
usulidir. Bu usuldan shaxsga xos ayrim psixologik sifatlarni o’rganish uchun foydalaniladi. Ma’lumki, 
har bir odam o’zining biografik ma’lumotlariga ega bo’ladi. Bu ma’lumotlar shaxsning yoshini, oilaviy 
muhitini,  geografik  sharoitini,  ulg’ayish  jarayonini,  uning  kamolotiga  ta’sir  ko’rsatuvchi  faktorlarini 
o’z  ichiga  oladi.  Bundan  tashqari,  biografik  ma’lumotlarda  shaxsning  g’oyaviy  yo’nalishi, 
dunyoqarashi, ishonch-e’tidoqi, axloqiy olami, ijtimoiy burchiga sadoqati, maslak va maqsadi ham aks 
etgan bo’ladiki, bularning barchasi uning psixologik dunyosini bilishga asos bo’ladi. 
Shaxsga  xos  psixologik  sifatlarning  turli  tomonlarini  tadqiq  etishda  psixologiya  fanida  test 
usulidan ham foydalaniladi (test - inglizcha so’z bo’lib, sinash, tekshirish ma’nolarini anglatadi). Test 

---

23 
 
usuli  psixologiyada  faqat  ilmiy  tadqiqot  emas,  balki  sinab  ko’rish,  u  yoki  bu  psixologik  sifatlarning 
darajasini  aniqlash  uchun  ham  ishlatiladi.  Test  usuli  yordamida  qisqa  vaqt  ichida  shaxsda  ayrim 
psixologik funksiyalarning, qobiliyat, malaka va uquvlarning qay darajada takomillashgani aniqlanadi, 
odamdagi ayrim sifatlarga aniq tavsif berilib, uning ma’lum sohasiga, kasbiga layoqati sinaladi. 
Test  usuli  yordamida  psixologik  hodisalarni  texnik  vositalarsiz  qisqa  muddat  davomida 
standartlashtirilgan holda tekshiriladi va aniqlangan xulosalarni matematik yo’l bilan hisoblab chiqish 
imkoniyatiga ega bo’linadi. 
Ba’zi  testlar  diagnostik  xarakterga  ega  bo’ladi.  Diagnostik  testlarning  qimmati  testlarning 
mazmunan  qanday  tuzilganiga  bog’liq  bo’ladi.  Masalan,  talabaning  fizikaga,  matematikaga, 
adabiyotga  yoki  fanning  boshqa  sohalariga  nisbatan  bo’lgan  qobiliyatiga  diagnoz  qo’yish  testlari  va 
h.k. Hozirgi kunda psixologik tadqiqotlar olib borishda ilmiy asosda tuzilgan testlardan keng ko’lamda 
foydalanilmoqda.  So’nggi  yillarda  fan  sohalarining  ayniqsa,  texnika  fanlarining  jadal  sur’atlar  bilan 
rivojlanishi  natijasida  psixologiyada  yangi  usul  -  modellashtirish  usuli  yuzaga  keldi.  Model 
o’rganilishi  lozim  bo’lgan  psixologik  hodisaning  yasama  andozasi  hisoblanadi.  Modellashtirish 
usulining o’ziga xosligi shundaki, bu usul yordamida ayrim psixologik jarayonlar bevosita o’rganiladi. 
Lekin,  psixik  jarayonning  (ko’rish,  eshitish,  hid  bilish  va  h.k.)  modelini  yuzaga  keltirish  uchun  shu 
psixik  jarayonni  mukammal  bilish  zarur.  Shuning  uchun  modelning  mukammal  bo’lishi 
o’rganilayotgan  psixik  hodisaga  doir  bilim  darajasiga  bog’liq  bo’ladi.  Ammo,  model  psixik 
jarayonning  o’zi  bo’la  olmaydi.  Modelda  psixik  hodisa  soddalashtiriladi.  Bu  esa  modelning 
yanglishligiga,  psixologik  hodisaning  noto’g’ri  o’rganilishiga  olib  kelishi  mumkin.  Umuman, 
modellashtirish usuli orqali turli psixologik sifatlarni (sezgi, idrok, xotira va h.k.) o’rganish mumkin. 
Shunday  qilib,  yuqoridagi  usullar  bilan  psixologik  tadqikot  olib  borilganda,  avvalo  tadqiqot 
jarayoniga  tayyorgarlik  ko’riladi,  so’ngra  eksperiment  bosqichiga  o’tiladi  (tajriba  jarayoni),  undan 
so’ng tadqiqot jarayonida olingan ma’umotlar ilmiy tahlil etiladi va nihoyat, tahlil tufayli aniqlangan 
xulosalar  psixologik  nazariya  asosida  izohlanadi  va  tadqiqot  taxminining  to’g’ri  yoki  noto’g’riligi 
aniqlanadi