Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

новча
деногат —►
сигнификат — ► коннотация (+) —►
2-лексема:
К ул и м си рам о қ, ж и лм айм оқ, и л ж ай м оқ, т и рж ай м оқ, 
ишшаймоқ, иршаймоқ
 си н о н и м и к қаторидаги ҳамма лексем а- 
ларн и н г денотати битта, умумийдир: овоз чиқарм ай хурсанд- 
чиликни иф ода қилиш учун баж ариладиган кўз, лаб ҳаракати. 
Ж илмаймоқ
 и ж об и й кон нотати в м аънога, 
илжаймоқ, иршай- 
м оқ, тирж аймоқ, ишшаймоқ
 эса салби й кон нотати в м аънога 
эга. С албий коннотатив маънога эга си н он и м лексем алар ҳам 
ўзаро сал б и й л и к н и н г дараж асига кўра ф арқланади. М асалан, 
илжаймоқ
 си н о н и м и д а салбийлик дараж аси кучсизроқ бўлса, 
т ирж айм оқ
л е к с е м а с и д а г и с а л б и й л и к э с а к у ч ли р о қ д и р . 
И ж о б и й л и к ёки с ал б и й л и к н и н г о ш и б ва а к си н ч а к ам ай и б 
бори ш и асо си д а с и н о н и м и к қатордаги л ек сем ал ар д араж а- 
лан и ш и мумкин:
ораз - жамол - чеҳра - дийдор - юз - бет - аф г - башара - турқ' 
+ 4
+ 3
+ 2 
+1 
0 
-1 
-2 
-3 
-4
Бунда дараж аланиш ижобийликдан салбийлик томон ортиб 
бормоқца.
2. Айрим синоним лексемаларнинг денотатида ҳам сезидарсиз 
ф арқди лик бўлади ва ўз-ўзидан си гн и ф и кати в маънода ҳам 
ф арқлилик мавжуд бўлади. 
Аччиқланмоқ, ғазабланмоқ, қаҳрлан- 
моқ
с и н о н и м и к қаторидаги л ек сем ал ар н и н г денотатларига 
эътибор қилсак, ушбу лексемалар битта денотатнинг турли 
номлари эмас, балки ҳар бири алоҳида ўзарю яқин денотатларнинг 1
1 Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. —Тошкент, «Фан», 1995, 26-бет.
77
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

номидир. Зеро, аччиқлани’1?и, газабланиш ва қаҳрланиш бир 
гурдаги, умумий белгиларга эгатурли ҳодисалардир:
“ ----------- ► | --------------------- ► 1-лексема (аччиқланм оқ)
----------- ► 
---------------------► 2-лексем а (ғазабланм оқ)
| -------------------- ►3-лексема (қаҳ р л ан м о қ)1
денотат 
сигниф икат
Денотатив маънолари билан фарқланувчи синонимларда бир 
хил, умумий аташ семалари мавжуд бўлади. Ф арқлилик эса бир 
денотатив сема доирасида кузатилади. С иноним ик қатор лексе- 
малари битга семанинг турли даражаларини ифодалайдилар ва шу 
аснода фарқланадилар.