Ijtimoiy fanlar

3.  
Sotsiologik ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish 
 
Ma’lumotlarning  tahlil  bosqichi  o‘rganilayotgan  ob’ekt  haqida  olingan 
axborotni  shu  ob’ekt  haqida  oldindan  mavjud  bo‘lgan  axborot  bilan 
solishtirishdan  iboratdir.  Sotsiologik  ma’lumotlarni  tahlil  etish  bosqichining 
ma’nosi  va  maqsadi  natijalarining  ma’nosini  tushuntirib  berish,  fikrlarni 
umumlashtirish  va  yagona    nazariy  tizimga  keltirishdir.  SHuning  uchun    tahlil 
natijasida  hosil  bo‘ladigan  hisobot,  birinchidan,    o‘rganilayotgan  ijtimoiy 
ob’ektning  miqdoriy  parametrlarini  o‘zida  mujassamlashtirgan  bo‘lishi, 
ikkinchidan,  uning  rivojlanish  sur’atlarini  va  yo‘nalishlarini    (o‘sish  yoki 
pasayish)  ko‘rsatishi,    uchinchidan,    ijtimoiy  xodisalar  orasidagi  o‘zaro 
aloqadorlik qonuniyatlarini ishonchli ko‘rsatkichlar g‘rdaida ochib berishi kerak. 
YAna  shuni  ta’kidlash  zarurki,  ishlov  berish  va  matematik  tahlil  qilish 
bosqichidan keyin ma’lumotlarni o‘rtacha qiymatlari hosil bo‘ladi, ular umumiy 
tasnif etilib, tadqiq etilayotgan ob’ektning xilma-xil elementlarini yaxlit tizimda 
ifodalaydi.  To‘plangan  empirik  axborotlarni  to‘g‘ri  izohlash  va  ma’lumotlar 
mantig‘iga  mos  xulosa  va  tavsiyalarni  shakllantirish  tadqiqotchidan  katta  aql 
hamda ilmiy-nzariy abstraksiyalash qobiliyatini talab etadi. 
Sotsiologik tadqiqotning natijalarini to‘g‘ri izohlab beruvchi qator ilmiy-
uslubiy echimlar tizimi mavjuddir,    ammo har bir konkret holatda bu narsa bir 
butun  kishilar  jamoasi  (sotsiologlar,  tashkilotlar  ma’muriyati,  ma’muriy  va 
ma’rifiy  sohalarda  ishlovchi  shaxslar,  so‘raluvchilarning  o‘zlari)  ishtirokida 
amalga  oshiriladi. 
Sotsiologik 
tadqiqot 
natijalarini  tahlil 
qilish  va 
umumlashtirish  jarayonidagi  ayrim  bosqichlarni  ajratib  tavsiflashga  harakat 
qilamiz. 
 
Birinchisi - tadqiqot gipotezalariga mos va muvofiq hosil qilingan empirik 
ma’lumotlarni  tartibga  solish,  guruhlarga  ajratish,  tasniflashdir.  Bu  bosqichda 
tadqiq  etiluvchi  hodisalarning  miqdoriy  tasniflari  tadqiqot  tomonidan  qamrab 
olinadigan,  ob’ektlar  tez-tez  takrorlanishi  empirik  ma’lumotlarni  statistik 
guruhlarga ajratish imkonini beradi. 
 
Ijtimoiy  axborotlardagi  ma’lumotlar,  hamda  sotsiologik  tadqiqotlarning 
vazifalari va maqsadlari xilma-xilligini inobatga olib, har xil guruhlarga ajratish 
usullarini qo‘llash mumkin. Guruhlarga ajratishning eng sodda ko‘rinishlaridan 
biri  -  tipologik  qurilmalar,  ya’ni  kuzatiluvchi  birliklarni  biron  bir  alomat 
bo‘yicha maxsus sinchiklab o‘rganishdir (masalan, yoshi, jinsi  va h.k.). Xozirgi 
paytda  EXMdan  foydalanish  natijasida  bu  usulning  imkoniyatlari  ancha 
kengaydi.    O‘zgaruvchilarning  tipologiyasini  amalga  oshirish  va  barqaror 
guruhlarni ajratib olish uchun faktorli, dispersion tahlil usullari qo‘llanilayapti. 
 
Interpretatsiya  va  tahlilning  ikkinchi  bosqichi  -  sonli  tasniflarning 
ishonchliligini  va  o‘rtacha  qiymat  xolisligini  tekshirish,  ma’lumotlarni 
umumlashtirishdir. Bu bosqichda turli tasodifiy tasnifga ega bo‘lgan axborotlar 
bir-biridan ajratib olinadi. 

---

 
Uchinchi bosqichda hosil qilingan sonli tavsif orqali mavjud bo‘lgan 
tadqiqotning gipotezalari tekshiriladi. Eslatib o‘tamizki, taxmin (gipoteza) 
deganimizda biror-bir dalil, hodisa va jarayonni tushuntirib (yoki rad etiladi, 
yoki qabul qilinadi) beradigan ilmiy mulohazani tushunamiz. 
Sotsiologik  tadqiqotni  tashkil  qilishga  va  o‘tkazilishiga  katta  sarf-
xarajatlar  ketishi  tufayli  o‘rganilayotgan  muaammoni  iloji  boricha  to‘laroq 
qamrab oladigan bir nechta gipoteza ilgari suriladi. 
 
Tadqiqot  natijalarining  ishonchliligi  va  gipotezalarning  hayotiyligi  eng 
samarador  vosita  sifatida  kishilarning  ijtimoiy  faoliyatini  yaxshilashga  xizmat 
qiladi.  SHu  sababli  gipotezani  sinash  jarayonda  tadqiqotchi  ko‘proq  real 
hodisalarga 
tayanishi, 
xilma-xil 
ma’lumotlarni 
birlashtirishi,  empirik 
materiallardan  o‘rganilayotgan  ob’ektning  zaruriy,    muhim  jihat  va  xossalarini 
ajratib berishga intilishi kerak. 
 
Gipotezalarni  empirik  sinashning  eng  yaxshi  usullaridan  biri  sotsiologik 
eksperimentdir.  U  gipotezalarni  sinash  usullaridan  eng  ishonchlisi  bo‘lsada, 
o‘rganilayotgan  sub’ektlar  orasidagi  bog‘lanishlar  murakkab  va  ko‘p  qirrali 
bo‘lganligi sababli hozirgi paytda kam ishlatiladi. 
 
Xozirgi  zamon  soiologiyasida  eng  ko‘p  qo‘llaniladigan  usullardan  biri 
statistik usuldir. Gipotezalarning ishonchliligini aniqlashning tipik usuli sifatida 
miqdorlarning  o‘rtacha  qiymatlarini  hisoblash,  o‘zaro  bog‘liq  koeffitsientlarni 
aniqlash va h.k. ni ko‘rsatib o‘tish mumkin. 
 
Ilmiy  hisobotni  tuzish.  Sotsiologik  tahlilning  natijalari  tizimlashgan  va 
guruhlarga  ajratilgan  ko‘rinishda  ilmiy  hisobotda  namoyon  bo‘ladi.  Xisobotni 
tayyorlashda  shuni  esda  tutish  kerakki,  u  keyinchalik  nazariy  ishlarni  davom 
ettirishga  asos  bo‘lishi  va  ijtimoiy    boshqaruv  amaliyotida  sotsiologk 
tadqiqotlarnatijalarini  aks  ettiruvchi  mohiyat  va  shaklga  ega  bo‘lishi  kerak. 
Xisobotga izohlovchi xat kiritilishi ilmiy taomilga kirgan bo‘lib unda qisqacha 
asosiy xulosalar va natijalar keltiriladi. 
 
Xisobotning ilovasi sifatida jadvallar, grafiklar, so‘rovnomalar,  blanklar,  
testlar va boshqalar keltiriladi. 
 
Xisobotning bo‘limlari. Xisobotning tarkibi tadqiqotning turiga,  nazariy 
yoki amaliy ekanligiga bog‘liqdir. 
 
Dastavval hisobot tuzilayotganda muaamoning qo‘yilishi, tadqiq etiluvchi 
masalalarning  ta’rifi,  asosiy  tushunchalarning  nazariy  interpretatsiyasi, 
muammoning  qay  darajada  o‘rganilganligi  va  uning  echimiga  e’tibor  beriladi. 
Alohida  e’tiborni  tadqiqotning  uslublar  tasnifiga,  tanlovning  tuzilishi, 
axborotlarni  yig‘ish  tartiblariga  ajratish  kerak.  Oxirida  alohida  bo‘lim  orqali 
o‘tkazilgan  tadqiqot  natijalarining  har  tomonlama  tahlili  va  qo‘yilgan 
masalalarning  echim  darajasi  tasniflanadi.  Bu  bo‘limning  oxirida  tadqiqotning 
mavjud  bo‘lgan  amaliy  natijalari  ko‘rsatiladi  va  aniq  xulosalar  shakllanadi,  
yangi  axborotni  olish  zarurligi  aniqlanadi  va  uni  hosil  qilish  uchun  texnikaviy  
uslubiy tavsiyalar beriladi. 
 
Ikkinchidan,  hisobotning  har  bir  bo‘limida  tadrijiy  bir-birini  to‘ldiruvchi 
ikki  qismning  o‘zaro  mutanosibligini  ta’minlash  zarur.  Birinchi  qismda 
muammolar va natijalarni, ikkinchi qismda esa xulosalarni chuqur ilmiy asoslab 

---

berishi  shart.  Bu  esa,  tadqiqotchini  hozirgi  ahvolni  sharhlash  va 
umumlashtirishdan tashqari, uni tahlil va bashorat qilishga undaydi. 
 
Uchinchidan,  hisobot  so‘rovnomadagi  savollar  ketma-ketligidan 
mustasno,  respodentlarning  sotsial-ruhiy  portreti,  intellektual  imkoniyatlari 
voqelikka  munosabati  umumiy  manzarasining  ifodasidan  iborat  bo‘lishi  kerak. 
Xisobotda  so‘rovnomaning  barcha  savollari  va  ularga  mos  natijalari  ilmiy 
mantiq talablariga binoan tahlil etib beriladi. 
 
To‘rtinchidan, hisobotning texnik jihatdan yuqori saviyada 
rasmiylashtirilishi va to‘g‘ri tuzilishi katta ahamiyatga ega. Ko‘pi bilan hisobot 
(ilovasiz) 50-60 betdan iborat bo‘lganligi ma’qul. Xisobotga doir tushuntirish 
xati 10 betgacha bo‘lishi mumkin. Xisobotda tadqiqot ishlariga jalb etilgan 
barcha tashkilotlar, o‘tkazilish muddati va joylari,  tadqiqot uslubiyoti bo‘yicha 
ko‘rsatma beruvchilarni tayyorlashning tartibi va tarkibi, ma’lumotlar 
yig‘ishning takomillashtirilishi, axborotlarni kodlashtirish uchun ishlatilgan 
tizim va matematik ishlov berishda qo‘llanilgan usullar ko‘rsatilishi lozim. 
Jadvallar keragidan ortiqcha raqamlarga ega bo‘lmasligi kerak. 
 
Bundan tashqari hisobot yozish jarayonida buyurtmachiga tadqiqotning 
eng muhim natijalari bo‘yicha tezkor axborotlarni ekspress-revyu ko‘rinishida 
topshirish maqsadga muvofiqdir.