|
XVI asr — Rossiyada hisoblagichlar paydo bo‘ldi, unda
simga taqilgan 10 ta yog‘och sharchalari bo‘lgan. 1623-yil —
Tyubingen universiteti professori Vilgelm Shikkard tishli g‘ildiraklar asosida olti qatorli o‘nlik
sonlarni qo‘shish va ayirish uchun, qurilmani («hisoblovchi soat») ishlab chiqadi. Kashfiyotchi
hayotida qurilmani amalga oshirganligi aniq ma’lum emas, lekin
1960-yilda u qayta tiklanadi va o‘zini ancha yaxshi ishlashini
ko‘rsatdi.
1630-yil — Richard Delameyn doirali logarifmik lineykani
yaratadi.
1642-yil — Blez Paskal «Paskalinu»ni — birinchi haqiqiy
amalga oshirilgan va mexanik raqamli hisoblash qurilmasi kabi
mashhur bo‘lgan qurilmasini taqdim etadi. Qurilmaning namunasi
besh darajali o‘nlik raqamlarni qo‘shadi va ayiradi. Paskal mana
shunday hisoblagichlarning o‘ndan ortig‘ini yaratadi, shu bilan birga,
oxirgi modellari sakkiz o‘nlik darajali sonlarni hisoblaydi.
1673-yil — mashhur nemis faylasufi va matematigi Gotfrid Vilgelm Leybnits qo‘shish,
ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallarini bajaruvchi mexanik kalkulyatorini yaratdi. Keyinchalik
Leybnits ikkilik hisoblash tizimini ta’rifladi va agar ikkilik sonlar ma’lum guruhini bir-biri ostiga
yozilsa, vertikal ustunlarda nollar va birlar doimiy takrorlanishini aniqladi. Bu kashfiyot
matematikaning umuman yangi qonunlari mavjudligi fikriga olib keldi. Leybnits ikkilik kod
mexanika tizimi uchun qulay mos degan fikrga keldi, u aralash faol va passiv oddiy sikllar asosida
ishlashi mumkin. U ikkilik kodini mexanikada qo‘llashga urinadi va hatto uning yangi matematikasi
asosida ishlovchi hisoblash mashinasi chizmasini yaratadi, lekin ko‘p o‘tmay, uning davri
texnologik imkoniyatlari shunday mashinani yaratishga imkon bermasligini tushundi.
14
Taxminan shu paytning o‘zida Isaak Nyuton matematik tahlil asoslarini yarata boshlaydi.
1723-yil — nemis matematigi va astronomi Xristian Lyudvig Gersten Leybnits ishi asosida
arifmetik mashinani yaratdi. Mashina bo‘linmani va sonlarni ko‘paytirishda qo‘shish ketma-ket
operatsiyalari sonini hisoblaydi. Bundan tashqari, unda ma’lumotlarni kiritish to‘g‘riligini nazorat
qilish imkoniyati ko‘zda tutilgan.
1786-yil — nemis harbiy muhandisi Iogann Myuller vatandoshi Filipp Xaxn tomonidan
o‘ylab topilgan pog‘onali valiklar asosidagi Leybnits mexanik kalkulyatorini takomillashtirish
bo‘yicha ishlar olib borish davomida ayirma metodi bilan hisoblanadigan logarifmlarni tabulyatsiya
qilish uchun ixtisoslashtirilgan kalkulyator g‘oyasini ilgari suradi.
Kompyuter tarixi haqida gap ketganda insoniyatning yana bir ixtirosi – soatlarni ham eslab
o'tish lozim. Quyosh, qum va mexanik soatlarning barchasi o'tgan vaqtni sanash uchun ishlatiladi.
Shu bilan birga ularning ishlash tamoyili zamonaviy kompyuterlarda
keng qo'llaniladi. Bu kompyuter ham mexanik soat kabi bir holatdan
ikkinchi holatga faqat ma'lum vaqtdan keyin o'tishidir. Soatlar keyingi
holatiga bir sekunddan keyin o'tsa, kompyuterning mikroprosessoridagi
tranzistorlarning barchasi keyingi holatga sekundiga kompyuterning
takt chastotasi deb ataluvchi son marta o'tadilar. Kompyuterda bunday
o'tishlar soni sekundiga bir necha milliard bo'lishi mumkin. Eng
muhimi kompyuterdagi barcha elektron qurilmalar yangi holatga bir
vaqtda o'tishlaridir. Boshqacha aytganda, zamonaviy kompyuterlarning barchasi ichki soatga
egadir. Bu soat zamonaviy kompyuterdagi barcha qurilmalarni xuddi harbiy paraddagi minglab
askarlar kabi hamjihat ishlashlarini ta'minlaydi.
Mexanik soatlarning yana bir jihatini alohida ta'kidlash lozim. Bu ularning ma'lum vaqtlarda
bong ura olishidir, ya'ni ularni dasturlash mumkin edi. Ikkinchi tomondan ular chaladigan bongning
o'zini ham dasturlash mumkin edi. Masalan, soat uchda uch marta bong urilsa, o'n ikkida o'n ikki
marta bong urilar edi. Bunday dasturlashning muhim jihati dasturlar qurilma yaratilayotgan paytda
dasturlanar edi va keyinchalik bu dasturlarni almashtirishning deyarli iloji bo'lmasdi.
O'n sakkizinchi asrga kelib shu asnoda ishlaydigan mexanik qurilmalar – musiqali
sandiqchalar juda ommaviylashgan edi. Ularda bir musiqadan ikkinchisiga o'tish uchun undagi
temir likopchani almashtirish etarli edi. Bu likopchadagi teshiklarning joylashish tartibi va ketma-
ketligi sandiqchadan taraladigan musiqiy ohangning qanday bo'lishini belgilab berar edi.
1801-yil — Jozef Mari Jakkar dasturli boshqarish bilan to‘quv stanogini quradi, uning ishlash
dasturi perfokartalar komplekti yordamida beriladi.
1820-yil — arifmometrlarning birinchi sanoat ishlab chiqarilishi boshlandi. Birinchilik
franso`z Tom de Kalmarga tegishli.
15
1822-yil — ingliz matematigi Charlz Bebbidj birinchi ayirma mashinasini (matematik
jadvallarni avtomatik qurish uchun ixtisoslashtirilgan arifmometr) kashf etdi, lekin qura olmadi.
Bebbij yanada ilgarilab ketdi. To'quv mashinasidan farqli ravishda, qog'oz perfolenta
yordamida dasturni kiritish bilan birga ana shunday perfolentaga
hisoblash natijalarini saqlay ham olar edi.
Bebbij o'zining analitik mashinasi quyidagi bloklardan iborat
bo'lishini hoxlagan edi.
• Kiritish va chiqarish qurilmalari;
• Oraliq natijalarni saqlash uchun xotira qurilmasi;
• Hisoblash qurilmasi;
• Boshqarish qurilmasi.
Bebbijning analitik mashinasi qurib bitirilmadi, u bir uyum chizmalar shaklida qolib ketdi.
Shunga qaramay, bu mashina uchun bir qator dasturlar yaratilgan edi. Bu ishni amalga oshirgan
Ada Lavs (buyo`q ingliz shoiri Bayronning qizi) tarixga birinchi dasturchi sifatida kirgan.
O'n to'qqizinchi asr boshiga kelib mexanik soatlar tamoyilda ishlaydigan dasturlanadigan
to'quv dastgohlari ham paydo bo'ldi. Ulardagi temir plastinkani almashtirish bilan to'qiladigan
gazlamadagi naqshni o'zgartirish mumkin edi.
Bu qurilmalarni dasturlash bilan birga boshqa yana bir muhim jihati bor edi. Ular bu
dasturlarni saqlay olardilar. Zamonaviy kompyuterlarda ham dastur va boshqa ma'lumotlarni saqlay
oladigan xotira qurilmalari uning ajralmas bo'lagini tashkil etadilar.
1840-yil — Tomas Fauler (ingl. Great Torrington) hisoblash uchlik simmetrik tizimi bilan
yog‘och uchlik hisoblash mashinasini qurdi.
1855-yil — Stokgolmlik aka-uka Georg va Edvard Shutts (ingl. George & Edvard Scheutz)
Charlz Bebbidj ishlari asosida birinchi ayirma mashinasini qurdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
