H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

6.4.  Xalqaro  kapitallar  migratsiyasi
Xalqaro  kapitallar  migratsiyasi  bilan  bog’liq  natijalar  m am ­
lakatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarini amalga oshirish- 
ga bevosita ta’sir o'lkazadl.  Tabiiyki, ulardan kutiladigan salbiy va 
ijobiy  natijalar  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  mamlakatlar,  shu­
ningdek,  o‘tish  davri iqtisodiyotiga ega  mamlakatlar uchun  turli­
chadir. Ammo har qanday sharoitda ham salbiy oqibatlarni chetlab 
o‘lgan holda laqatgina ijobiy omUlardan foydalanish mumldn emas. 
Xorijiy kapitalni jalb qHish ЬИап bog‘hq o‘ta murakkab va ziddiyatli
132

---

jarayon bo‘yicha olib borilayotgaii davlat siyosatida bu borada ustu- 
vor yo‘nalishlami belgilab  olish  lozim bo‘ladi.
Hozirgi kunda kapitallami jalb  qilish  va  chetga  chiqarish bo­
rasidagi salbiy oqibatlarga qaramasdan kapitahii chetga olib chiqish 
tendensiyasi tobora kuchaymoqda.  Chetga kapital olib chiqishni ia- 
ollashtinivchi omillardan biri milhy iqtisodiyot o‘rtasida  o‘sib bo­
rayotgan o‘zaro bog‘liqlik hisoblanadi Ishlab chiqarishning baynal- 
milallashuvi kapitaHar xalqaro migratsiyasiga  katta ta ’sir o ‘tkazadi 
va uning harakatini tezlashtiradi  Kapital eksporti ayniqsa, bevosita 
investitsiyalar  shaklida  chetga  olib  chiqilishi  ishlab  chiqarislming 
xalqaro tus olishiga va xalqaro mahsulot deb atalmish mahsulotlar- 
ning yaratiiishida asosiy oniil hisoblanadi
Xalqaro kapitallar migratsiyasi jahon xo‘jaUgiaittg rivojlanishi- 
da rag‘batlantiruvchi omil sifatida yuzaga chiqishi ЬДап birgalikda 
xorijiy kapitahii jalb qiluvchi va eksport qiluvchi mamlakatlar uchun 
turli oqibatlarga oHb keluvchi ta’sir o‘tkazadi.
Kapitalni eksport qiluvchi mamlakatlar uchtm kapitallar migra­
tsiyasi quyidagicha salbiy ta ’sir ko'rsatishi mumkin-.
- chetga chiqarilayotgan kapital o'rnini qoplovchi xorijiy inves­
titsiyalarni jalb qUmaslik, chetga kapital chiqaruvchi mamlakatning 
iqtisodiy o‘sish  sur’atlarini  sekinlashtirishi mumkin;
-  kapitalni eksport qiluvchi mamlakatlar uchun kapitalni chet­
ga chiqarish ularda bandlik darajasiaing pasayishiga ohb keladi;
- chetga kapital chiqarish mamlakat to lo v  balansiga salbiy ta’sir 
qiladi
Kapitahii qabul qiluvchi mamlakatlar uchun esa quyidagi ijobiy 
tomonlar  xos;
-  boshqariladigan kapital importi mamlakat  iqtisodiy o‘sishiga 
yordam beradi;
- jalb qilingan kapital qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratadi;
- xorijiy kapital yangi texnologiyalami ohb keladi, samaraU menej- 
ment esa mamlakatda ilmiy-texnika taraqqiyoti (П Т)ш  tezlashtiradi;
-  kapitalnhig kirib  kelishi retsipiyent  mamlakat to lo v   balan- 
sioing yaxshilanishiga  olib keladi.
0 ‘z  navbatida  kapitalni jalb  qilishning  salbiy  oqibatlari  ham 
mayjud;
1. 
Xorijiy kapital milliy kapitalnmg o‘rnini egaUab,  foyda nor- 
masi  uni  yuqori  tarmoqlardan  siqib  chiqaradi,  natijada  ma’lum
133

---

sharoitlar ta’sixida mamlakat iqtisodiyotining bir tomonlama rivoj- 
lanishi va uning iqtisodiy holati xavf ostida qolishi mumkin;
2. Kapital  importi  ko'pincharetsipiyent  mamlakat  bozorlarida 
o ‘z hayotiy davrini o‘tab bo'lgan tovarlarni o‘tkazish bilan bog‘liq, 
shuningdek, ishlab chiqarishdan sifatsizUgi aniqlanganligi bois olib 
tashlangan tovarlar bHan  bog‘liq bo‘ladi;
3. Ssuda kapitah importi mamlakat tashqi qarzining ko‘payishiga 
olib keladi;
4. Mohyaviy inqirozlar natijasida va fond bozorlaridan chayqovchi- 
Uk kapitalining oqib ketishi mamlakat valutasining barqarorligiga va 
umumiy moliyaviy-iqtisodiy hoiatga jiddiy  zarar yetkazadi.  Misol 
uchun,  1997-yilda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuz ber- 
gan moliyaviy inqiroz va uning jahon iqtisodiyotiga ta ’sirini kelti- 
rish  mumkin;
5. Xalqaro korporatsiyalarning transfert napxlapdan foydalanish- 
lari retsipiyent mamlakatning soliq tushumlari vabojxonayig'imlari 
bo‘yicha zarar ko'rishiga sabab boladi.
TMKlaming ko'plab fdiallari orqali kapital qo'yish ishlab chiqa­
rishning xalqaro kooperatsiyalashuviga ohb keladi.  Turh mamlakat- 
laming  mustaqil  yuridik  kompaniyalari  bir  xalqaro  korporatsiya 
doirasida  tarmoqh,  texnologik,  detaHi  ixtisoslashuv  orqah  yaqin 
aloqada boladi.  Kapital eksporti esa bu aloqalarni mustahkamlaydi. 
Rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodiy  o'sishini  ta ’minlash,  sanoat- 
ning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish, bandlilikni oshirish uchun 
salmoqli hajmdagi xorijiy kapitalni jalb etish bilan bog^liq iqtisodiy 
siyosatlari ham kapitallar migratsiyasini rag'batlanliruvchi omillar­
dan biri hisoblanadi.  Rivojlanayotgan mamlakatlar esa investitsiya 
muhitini erkinlashtirish orqali xorijiy kapitalni jalb etish va bu orqali 
iqtisodiy rivojlanishga turtki berish^a harakat qiladi.
Kapitallarning xalqaro harakatini rag'batlantixuvchi omillardan 
yana biri xalqaro moHyaviy tashkilotlar faoliyati bolib,  ular kapi­
tallar oqimini tartibga solib turishadi.  Mamlakatlar o ltasid a tuzil- 
gan daromadlar va kapitallami ikki karra soUqqa tortishning oldini 
olish  maqsadidagi  xalqaro  kelishuvlar  o‘z  navbatida  mamlakatlar 
oltasidagi  savdo,  ihniy-texnik  hamda  investitsiyalarni jalb  qilish 
borasidagi aloqalarni mustahkamlaydi.
90-yillarda BXIlarni davlatlar tomonidan boshqarish borasidagi 
magistral tendensiyalar asosini erkinlashtirish jarayoni tashkil eta-
134

---

di.  Amalda  dunyodagi barcha  mamlakatlar  BXIlarni faol qo‘Uab- 
quwatlamoqda. Ulaming erkin harakati uchun qulay muhit yaratishga 
intilmoqda,  mavjud  cheklanishlar bekor  qilinmoqda,  ekspropri- 
atsiya qilinishdan saqlash holatlari kuchaytirihnoqda, amaldagi bo­
zor  raqobati  uchun  keng  imkoniyatlar yaratib  berilmoqda.
Hozirgi sharoitda  0 ‘zbekiston kapitalni import qiluvchi mam­
lakat sifatida jahon maydoniga chiqmoqda.  Bu borada bir qator mil­
liy manfaatlar hisobga olinadL  Kirib kelayotgan xorijiy investitsiya­
lar hozircha yetishmayotgan milliy resurslarni to‘ldirishi, zamonaviy 
texnologiyalar,  uskimalar,  “non  xau”ni  olib  kirishi,  xorijiy muta- 
xassislar,  ekspert va konsultantlarni jalb  qilish tufayli mahsulot si- 
fati va ishchi kuchi malakasini oshirishi mumkin.  Boshqacha qilib 
aytganda,  xorijiy investitsiyalar islilab chiqarishni rag‘batlantiradi, 
qo'shhncha ish joylari yaratadi, ishlab chiqarish va Umiy-texnikaviy 
kooperatsiya tufayli mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga 
integratsiyalasliuviga yordam beradi.