Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-расм. Тушлик пайти салт кучланишини ўлчаш 
натижалари. 

---

424 
ҚУЁШ ЭНЕРГИЯСИДАН ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА ФОЙДАЛАНИШ 
ИСТИҚБОЛЛАРИ 
доц. У.А.Аминов, маг. А.Х.Қодиров, тал. М.У.Аллашукурова (УрДУ), 
 тал. А.Ф.Абдуллаев (ТАТУ Урганч филиали) 
Ахборот технологиялари асрига келиб, инсоният олдида иккита 
долзарб муаммога дуч келган 
бўлса, улар ичида дастлабкиси ва 
асосийси 
энергия 
муаммоси 
ҳисобланади. Инсоният олдида 
турган яна бир муаммо муаммо 
экология 
ва 
атроф-муҳитни 
асраш муаммоси ҳисобланади. 
Мазкур 
муаммоларни 
муваффақиятли ҳал қилиш учун 
узоқ муддатли хизмат қила 
оладиган ва экологик жиҳатдан 
тоза 
ҳамда 
арзон 
энергия 
манбалардан бири – Қуёш 
энергетикаси 
фойдаланишни 
талаб этади.
Қуёш 
элементларидан 
фойдаланишда уларнинг фойдали 
иш коэффициентлари асосий ролни ўйнаб қолмасдан, балки улардан қандай 
географик шароитларда ва уларнинг қуёшга нисбатан қандай бурчак остида 
жойлашганлиги муҳим рол ўйнайди. Шу мақсадда биз мазкур тажрибаларни 
Хоразм вилоятининг учта туманида – Қўшкўпир, Шовот ва Гурлан 
туманларида ўтказишга ҳаракат қилдик (1-расм).
Тажрибаларда биз ўлчамлари 20×30 см2 бўлган ва жанубга нисбатан 4 
– 5 метрлар баландликда жануб томонга нисбатан 45° бурчак остида 
ўрнатилган Maximum Power (W) – 6W Solar Module типидаги Қуёш 
модулидан фойдаландик. Қуёш модулларининг биттаси – қум зонасидан 2 км 
узоқликда жойлашган Қўшкўпир туманининг Ўзбекёп қишлоғида, Қуёш 
модулларидан яна биттаси – Гурлан туманининг Ватанпарвар қишлоғида ва 
учинчиси эса Шовот туманининг Олтинқалъа қишлоғида ердан 4 – 5 м 
баландликда, жануб томонга қаратилиб горизонтга нисбатан 45° бурчак 
остида ўрнатилди. Қўшкўпир туманидаги Қуёш модулига тушаётган 
ёритилганликни ўлчаш учун 50 ADET SFH 213 DIP-2 типидаги 
фотодиодлардан 2-рақамлисидан, Гурлан туманидаги ёритилганликни ўлчаш 
учун эса 3-рақамлисидан ва Шовот туманидаги ёритилганликни ўлчаш учун 
эса 4-рақамлисидан фойдаланилди. Қўшкўпир туманидаги ҳудуд билан 
Гурлан туманидаги ҳудуд оралиғидаги масофа тахминан 70 км ташкил 
қилади. Қуёшдан модуль юзасига келаётган ёруғликни ўлчаш учун 50 ADET 
SFH 213 DIP-2 типидаги фотодиодларни лаборатория шароитида Қуёш 
имитацион қурилмаси ёрдамида градуирова қилинди ва натижалар 
1-расм. Қуёш модуллари жойлашган ҳудудлар харитада 
стрелка билан белгиланган. 

---

425 
фотодиодларнинг барчасининг ишчи соҳасида фото-ЭЮК қийматлари бир-
бирларидан 
деярли 
фарқ 
қилмаслигини кўрсатди.
Тажрибалар 
натижалари 
барча 
туманларда 
натижалар 
куннинг уч маҳали – эрталаб соат 
830 дан 930 гача (2-расм), тушлик 
пайти соат 1230 дан 1330 гача (3-
расм) ва кучқурун соат 1830 дан 
1930 (4-расм) гача олинган. Ноябрь 
– январь ойларида кечқурунги 
натижалар соат 1730 дан 1830 гача 
олинган. Барча туманларда эрталаб 
Қуёш 
модули 
юзасининг 
ёритилганлик 
билан 
салт 
кучланиши 
қийматлари 
солитирилган. Дастлаб ёритилганликнинг кичик қийматларида ҳам салт 
кучланишининг қиймати барқарор бўлган (бундай ҳолат 3- ва 4-расмларда 
ҳам кузатилади), кейинчалик ёритилганликнинг катта қийматларида кескин 
ўзгаришлар рўй берганда ҳам салт кучланишининг қиймати барқарорлигини 
деярли сақлаб қолган. Салт кучланишининг қиймати ўртача 4,7 – 4,9 В 
атрофида бўлган.
Тушлик пайтида олинган натижалар эса, эрталаб ва кечқурун олинган 
натижаларга нисбатан анча барқарор. Салт кучланишининг қиймати ҳам ~7 В 
лар атрофида. Баъзи бир тушишлар мавжуд, улар шу кунлари об-ҳавонинг 
ёмонлиги билан тушунтирилади (3-расм).
Энг қизиқарли натижалар ке чқурун пайти олинган. Бу ерда 
ёритилганликнинг 
ҳам, 
салт 
кучланиши 
қийматларининг 
кескин ўзгаришлари кузатилади. 
Дастлабки 
ёз 
кунлари 
ёритилганликнинг 
кичик 
қийматларида 
ҳам 
салт 
кучланишининг 
катта 
қийматларга эгалиги, бу вақтда 
модулнинг юзасининг тозалиги 
билан 
тушунтириш 
мумкин. 
Кейинчалик 
эса 
ёритилганликнинг 
катта 
қийматларида 
салт 
кучланишининг 
қийматлари 
ўзгариши 
катта 
бўлмаслиги, 
модул 
юзасининг 
табиий 
ифлосланиши (чанг тушиши, лой ва шунга ўхшашлар) салт кучланишининг 
қийматларининг кичик ўзгаришларини келтириб чиқаради. Чунки қуёш 
2-расм. Эрталаб Қўшкўпир туманидаги Қуёш элeмeнти 
модулидан олинган натижалар. 
3-расм. Тушлик пайти Қўшкўпир туманидаги Қуёш 
элeмeнти модулидан олинган натижалар. 

---

426 
модули 
бутун 
эксперимент 
давомида бирор марта ҳам юзаси 
артилмади, яъни табиий шароит 
қандай 
бўлса, 
шундайлигича 
қолдирилди. Кечқурун пайтидаги 
салт кучланишларининг ўртача 
қиймати 5,8 – 6,0 В лар атрофида 
бўлар экан. 
Шундай қилиб, ўтказилган 
тажрибаларнинг 
натижаларига 
асосланиб қуйидагиларни хулоса 
қилиш мумкин. Биринчидан, илк 
марта бундай экспериментлар 
ўтказилди ва тажрибалар учун 
оддий ўқув мақсадида ишлаб 
чиқарилаётган қуёш модулларидан ҳам фойдаланса бўлар экан. Иккинчидан, 
Хоразм вилояти шароитида ҳам Қуёш энергетикасидан фойдаланиш 
истиқболли эканини кўрсатади.