Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

Фойдаланилган адабиётлар 
1. Соболь И.М., Статников Р.Б. Выбор оптимальных параметров в задачах 
со многими критериями. М.: Наука, 1981.- 120 с. 
ЯРИМЎТКАЗГИЧЛИ ҚУЁШ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ ХОРАЗМ 
ВИЛОЯТИДА ҚЎЛЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИ 
доц. У.А.Аминов, маг. А.Х.Қодиров, тал. М.У.Аллашукурова (УрДУ),
тал. А.Ф.Абдуллаев (ТАТУ Урганч филиали) 
Ҳозирги вақтда, қуёш элементларидан олинаётган электроэнергиянинг 
нархининг 
қимматлигига 
қуёш 
батареяларида 
ишлатиладиган 
яримўтказгичли моддалар таннархининг қимматлиги сабаб бўлмоқда. 
Қуёш элементларидан фойдаланишда на фақат уларнинг қайси 
моддадан тайёрланганлиги, уларнинг фойдали иш коэффициентлари асосий 
ролни ўйнаб қолмасдан, балки улардан қандай географик шароитларда ва 
уларнинг қуёшга нисбатан қандай бурчак остида жойлашганлиги муҳим рол 
ўйнайди.
Ушбу иш доирасида биз 
Maximum Power (W) – 6W Solar 
Module 
типидаги 
Қуёш 
модулидан фойдаландик. Бу 
Қуёш модулларининг ўлчамлари 
20×30 см2 бўлиб, улардан 
биттаси – Қўшкўпир туманининг 
Ўзбекёп қишлоғида, ердан 4,5 м 
баландликда, жануб томонга 45° 
бурчак остида ўрнатилган. Бу 
қишлоқдан 
қум 
зонасигача 
бўлган масофа 2 км ни ташкил 
қилади. Бу ердаги қуёшдан 
келаётган ёруғликни ўлчаш учун 
50 
ADET 
SFH 
213 
DIP-2 
1-расм. Қуёш модуллари жойлашган ҳудудлар харитада 
стрелка билан белгиланган. 

---

422 
типидаги 
фотодиодлардан 
2-рақамлисидан 
фойдаландик. 
Қуёш 
модулларидан яна биттаси – Гурлан туманининг Ватанпарвар қишлоғида, 
ердан 5 м баландликда, жануб томонга 45° бурчак остида ўрнатилган. Бу 
ердаги қуёшдан келаётган ёруғликни ўлчаш учун юқорида келтирилган 
типдаги 
фотодиодлардан 
3-рақамлисидан 
фойдаландик. 
Қуёш 
модулларининг учинчиси – Шовот туманининг Олтинқалъа қишлоғида, 
ердан 4 м баландликда, жануб томонга 45° бурчак остида ўрнатилган. Бу ерда 
эса қуёшдан келаётган ёруғликни ўлчаш учун 4-рақамли фотодиоддан 
фойдаландик (1-расм). Қўшкўпир туманидаги ҳудуд билан Гурлан 
туманидаги ҳудуд оралиғидаги масофа тахминан 70 км ташкил қилади.
Дастлаб қуёшдан келаётган ёруғликни ўлчаш учун 50 ADET SFH 213 
DIP-2 типидаги фотодиодларни лаборатория шароитида Қуёш имитацион 
қурилмаси ёрдамида градуирова қилинди ва натижалар 2-расмда берилган. 
Расмдан 
кўриниб 
турибдики, 
фотодиодларнинг барчасининг ишчи 
соҳаси, яъни асосан 20 люкс дан катта 
ёритилганликка эга соҳаларидаги фото-
ЭЮК қийматлари бир-бирлари билан 
деярли мос келар экан. Бу эса ушбу 
фотодиодлардан ёритилганликни ўлчаш 
мақсадида 
қўллаш 
мумкинлигини 
кўрсатади, 
яъни 
қуёшнинг 
ёритилганлигини ўлчашда оладиган 
натижаларимиздаги хатоликлар кичик 
бўлишини кўрсатди.
Тажрибалар натижалари барча 
туманларда натижалар куннинг уч маҳали – эрталаб соат 830 дан 930 гача, 
тушлик пайти соат 1230 дан 1330 
гача ва кучқурун соат 1830 дан 
1930 гача олинган. Ноябрь – 
январь 
ойларида 
кечқурунги 
натижалар соат 1730 дан 1830 
гача 
олинган. 
Натижаларга 
келадиган бўлсак, энг яхши 
натижа тушлик пайти олинган. 
3-расмда барча туманларда 
тушлик пайти қуёшнинг қуёш 
модули 
юзасининг 
ёритилганлигини 
ўлчаш 
натижалари 
келтирилган. 
Кўриниб турибдики, куз ва қиш 
пайтлари 
Шовот 
туманидаги 
ёритилганлик 
қолган 
икки 
тумандагига қараганда нисбатан яхшироқ бўлган, февраль ойидан бошлаб эса 
барча тумандаги натижалар деярли бир хил бўлиб қолган. Тажрибалар 
2-расм. 50 ADET SFH 213 DIP-2 типидаги 
фотодиодларнинг граудировкаси. 
3-расм. Тушлик пайти Қуёш модули юзасининг 
ёритилганлигини ўлчаш натижалари. 

---

423 
ўтказилган пайтда қуёш модулларининг юзалари тозаланмади, яъни табиий 
шароит қандай бўлса, шундайлигича қолдирилди.
4-расмда барча туманларда тушлик пайти қуёшнинг қуёш модули 
ҳосил қилган салт кучланишини ўлчаш натижалари келтирилган. 3- ва 4-
расмларни таққослайдиган бўлсак, Қуёш модули юзасининг ёритилганлиги 
қандай ўзагарган бўлса, шунга мос ҳолда салт кучланиши ҳам ўзгарган. Бу 
ерда Қўшкўпир ва Шовот туманида олинган натижалар Гурлан туманида 
олинган натижаларга қараганда нисбатан яхшироқ. Буни бу иккала 
туманнинг Гурлан туманига қараганда жануброқда жойлашганлиги билан 
тушунтириш мумкин. Олинган 
ҳар 
иккала 
боғлиқликларда 
кескин юқорига чиқиш ва пастга 
кескин тушишлар, булар шу 
кунлари об-ҳавонинг ўзгариши 
билан 
тушунтирилади. 
Боғлиқликларда пастга кескин 
тушишлар 
булутли 
кунларга 
тўғри 
келади. 
Кўриниб 
турибдики, тажриба давомида 
салт кучланиши Қўшкўпир ва 
Шовот туманларида 6,0 – 6,5 В 
атрофида. Гурлан туманида эса 
уларга нисбатан пастроқ бўлган.
Шундай қилиб, юқоридаги 
натижаларга 
асосланиб 
қуйидагиларни хулоса қилиш мумкин. Биринчидан, илк марта бундай 
экспериментлар ўтказилди ва натижалар шуни кўрсатадики, тажриба қўйиш 
учун саноатда ишлаб чиқариладиган қуёш модулларидан ташқари оддий ўқув 
мақсадида ишлатиладиган қуёш модулларидан ҳам фойдаланса бўлар экан. 
Иккинчидан, Хоразм вилояти шароитида ҳам Қуёш энергетикасидан 
фойдаланиш истиқболли эканини кўрсатади.