Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

ИККИЛАМЧИ ИССИҚЛИГИНИ УТИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИШ 
т.ф.д., проф.Узоқов Ғ.Н., т.ф.ф.д. (PhD) Давлонов Х.А., асс. Хатамов И.А., 
магистрант. Тошбоев А.Р. 
(ҚарМИИ) 
 
Мамлакатимизда анъанавий ёқилғи-энергия ресурсларини тежаш ва 
энергия самарадорликни ошириш мақсадида қайта тикланувчи энергия 
манбаларидан фойдаланишни ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва 
технологик жараёнларда энергия сарфини камайтириш ва самарали энергия 
тежаш тизимларини жорий этиш бўйича устувор вазифалар белгиланган [1]. 
Қайта тикланувчи энергия манбаларининг классик турларидан бири 
биомасса энергияси бўлиб, биомассани термик қайта ишлаш орқали суюқ ва 
газсимон муқобил ёқилғилар олиш самарали усул ҳисобланади. Биомассадан 
олинган суюқ ва газсимон ёқилғилар, фойдаланиш жиҳатидан энг мақбул 
ҳисобланиб, энергетик самараси юқори бўлади [2,3]. Республикамизда 
биомассанинг заҳира ресурслари юқорилиги, қишлоқ хўжалигининг жадал 
ривожланиши 
натижасида 
хом 
ашёнинг 
ва 
маҳаллий 
органик 
чиқиндиларнинг етарлича мавжудлиги локал энергия истеъмолчиларни, 
жумладан иссиқхоналарни иситиш тизимини узлуксиз ёқилғи билан 
таъминлашда биомасса энергиясидан фойдаланиш муҳим амалий аҳамиятга 
эга. 
Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти “Иссиқлик энергетикаси” 
кафедрасининг “Муқобил энергия манбалари” ўқув-илмий полигонида 
биомассадан муқобил ёқилғи олиш учун пиролиз қурилмаси ишлаб чиқилди 
ва турли маҳаллий биомассадан пиролиз усулида муқобил ёқилғи олиш 
жараёни тадқиқот қилинди [2,3,4]. Ишлаб чиқилган тажриба пиролиз 
қурилмаси қувурсимон реактор, қувурлар тизими билан уланган 
конденсаторли совутиш тизими, тутун қувури ва олинган маҳсулотлар 
таркибини тозаловчи ускуналардан иборат бўлиб, қурилмада реакторнинг 
ҳарорат режими пиролиз жараёнида олинган газсимон ёқилғи ҳисобидан 
таъминланади. Қурилма реакторидан чиқадиган тутун газлари қувури кўп 
каналли тайёрланган ва чиқишда битта умумий коллекторга бирлаштирилган 
бўлиб, юкланган биомассани интенсив қиздириш учун тутун газларини 

---

192 
рециркуляция қилиш имконини беради. Мазкур реакторнинг конструкцияси 
пиролиз жараёнида реакторнинг барча ҳажми бўйича бир хил ҳарорат 
майдонини ҳосил қилади, натижада реакторда барқарор ва текис ҳарорат 
режимини ҳосил қилиш имконияти яратилади. Тажриба пиролиз 
қурилмасининг (ПҚ-100) умумий кўриниши 1-расмда келтирилган. 
1-расм.Тажрибавий пиролиз қурилмасининг умумий кўриниши.
Таклиф этилган пиролиз қурилмасининг бошқа маълум қурилмалардан 
асосий фарқи, реактор “қувур-қувурда” шаклида ясалган бўлиб, қувурлар 
оралиғига сув солинган ва реакторнинг ташқи сиртидан атрофга муқаррар 
йўқотиладиган иссиқлик энергиясини утилизация қилиш ва натижада 
қўшимча иссиқ сув олиш имконини беради. Яратилган пиролиз қурилмаси 
асосида гелиоиссиқхонанинг иситиш тизими ишлаб чиқилди ва синовдан 
ўтказилди. Пиролиз реактори бир вақтда иккита функцияни бажаради: 
биринчидан биореактор сифатида юкланган биомассани термик қайта ишлаш 
орқали ёқилғи олиш, иккинчидан иссиқлик генератори–сув иситиш қозони 
сифатида иситиш тизимини иссиқ сув билан таъминлаш амалга оширилади 
[5].
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 0,5 м
3
ҳажмли реакторга эга бўлган 
пиролиз қурилмасининг конденсатор-совутгичидан олинадиган иссиқ сув 
энергияси яъни, иккиламчи энергиясини бир сотих майдонли иссиқхонани 
иситиш тизимида утилизация қилиш орқали 16,72 кВт гача иссиқлик 
энергиясини тежаш мумкин. Бу иссиқлик Қарши шаҳри шароитида бир 
қатлам пленкали иссиқхона иситиш юкламасининг 43 %, икки қатлам 
пленкали иссиқхона юкламасини 74 % ини ташкил этади. Тадқиқотлар 
натижалари таҳлили шуни кўрсатадики, Қарши шаҳри иқлим шароитида 
икки қатлам плёнка қопламали иссиқхонанинг иссиқлик юкламаси 22,55 кВт 
бўлиб, шунинг 6,5 кВт (26-30 %) қисми қуёш энергияси ҳисобидан қолган 16-
16,72 кВт (70-74 %) қисми пиролиз қурилмасининг биореакторидан 
утилизация қилинган иссиқлик ҳисобидан қопланиши аниқланди.