B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.4. Naften uglevodorodlarni oksidlash
Siklogeksanni oksidlash jarayoni asosan sanoat miqyosida sinte-
tik tolalar – kapron va naylon sintez qilish uchun xomashyo olishga
yo‘naltirilgan.
1.4.1. Siklogeksanni oksidlab adipin kislota olish jarayonlari
Sanoatda  siklogeksanni  oksidlash  havo  yordamida  120–140ºC
temperaturada  va  10–20  atmosfera  bosimi  ostida  kobalt  naftenati
(siklogeksan  og‘irligiga  nisbatan  0,004%  da)  –  katalizator  sifatida
ishlatilganda olib boriladi. Оksidlashda o‘sha zahotiyoq siklogeksa-
nol  va  siklogeksanonga  parchalanib  ketuvchi  siklogeksan  gidrope-
roksidi hosil bo‘ladi:
Оdatda,  siklogeksanolning  siklogeksanonga  nisbati=2:1.  Jara-
yonning selektivligi siklogeksanning konversiya darajasiga bog‘liq:
konversiya  5%  bo‘lsa  reaksiyaga  kirishgan  siklogeksanga  nisbatan
siklogeksanol  va  siklogeksanonlarning  umumiy  salmog‘i  95%  ni,
konversiya 15% bo‘lsa–60–65 % ni tashkil qiladi.
Shu  bois  siklogeksan  bir  o‘tkazilganda  10–12%  konversiyaga
uchrashi hisobga olinib, oksidlash jarayoni olib boriladi; reaksiyaga
kirishmay qolgan siklogeksan retsirkulatsiya qilinadi.
Siklogeksanol va siklogeksanonni oksidlashning ikkinchi bosqi-
chida oksidlash 57% li nitrat kislota bilan 70–100ºC harorat va 2–10

---

86
atmosfera bosimi ostida mis–vanadiy katalizatorida kislotaning o‘ta
ko‘p miqdori bilan olib boriladi:
Хomashyoga nisbatan adipin kislotaning salmog‘i 90% ga yetadi.
U naylon olish uchun qimmatli xomashyodir.
Kapron olishda ilk xomashyo siklogeksandir. Uni oksidlashning
birinchi bosqichidan so‘ng rektifikatsiya yo‘li bilan ajratib olinadi.
Siklogeksanning  bir  bosqichda  oksidlash  yo‘li  bilan  adipin  kis-
lota  olish  mumkin.  Buning  uchun  jarayon  sirka  kislota  eritmasida
100–120ºC  haroratda  va  10  atmosfera  bosimi  ostida  kobalt  xloridi
ishtirokida olib boriladi:
Biroq adipin kislotaning salmog‘i siklogeksanning ikki bosqichda
oksidlashdagi 75–80% o‘rniga bor yo‘g‘i 50% ni tashkil qiladi.
Siklogeksanni oksidlash jarayonini fenolni olish uchun ham ish-
latish mumkin. Ushbu usul bo‘yicha siklogeksanni oksidlashning bi-
rinchi bosqichida olingan siklogeksanon va siklogeksanollar platina-
langan ko‘mirda 250–425ºC haroratda katalitik degidrogenizatsiyaga
uchratiladi:
 

---

87
Shunday  qilib,  siklogeksanni  oksidlab  qimmatli  mahsulot-
lar  bo‘lgan  adipin  kislota  (neylon  olishda  monomer),  siklogeksa-
non  (kapron  olishda  xomashyo),  fenol  (qo‘llanish  sohalari  avvalgi
bo‘limda ko‘rsatilgan)larni olish mumkin.