П1нинен лекция топламы Н5кис -w00u Тема q. Экология 81м оны4 3ыс3аша тарийхы. Экологиялы3 маш3алалар 81м оларды шеш №орша2ан орталы3ты 3ор2а7ды4 8у3у3ый тийкарлары

Тема e. Атмосфера 81м оны 3ор2а7.
Жоба`
q. Атомсфераны4 д6зилиси, 3урамы 81м патасланы7ы,
w. Атмосфера 3а7ысыны4 патасланы7ы дереклери 81м оны 3ор2а7.
e. Физико-химиялы3 усыллар
Т.с. атмосфера, тропосфера, аэрозоль, 8а7а, химиялы3 3урам, патасла7шы нейтраллы3 усылы 8.т.б.
q. Атмосфераны4 д6зилиси, 3урамы 81м патасланы7ы
Жер шарын 3оршап ал2ан 8а7а 3абаты атмосфера делинеди.
Атмосфера бийиклиги арты7ы менен оны4 3урамлы3 б5леги, ты2ызлы2ы, температура 81м 8а7аны4 81рекет тезлиги 5згерип барады.
Атмосфераны4 е4 п1с б5леги тропосфера деп аталып ол 8а7а массаксыны4 0,I ден арты3 б5лгин 5з ишине алады 81м тийкарынан су7 пу7ларынан турады. Тропосфераны4 жо3ары стратофера2а 5ти7 б5легинде температура – t0 ден – i0⁰C 2а шекем су7ыйды. Стратосфераны4 жо3ар2ы б5легинде ионосфера2а 5ткенше лизосфера 3атламы жайлас3ан болып оны4 жерден бийиклиги it-ot км-ге шекем барады. Ионосфера 3абатынан кейин е4 жо3ары 3абат эгзосфера 3абаты келеди. Оны4 е4 жо3ары шегарасы w000 км-ге шекем жетип барады.
Атмосфераны4 патаслыны7 дегенде 8а7а2а жат бирикпелерди4 3осылы7ы н1тийжесинде оны4 физикалы3 81м химияоы3 31сийетлерини4 5згери7и т6синиледи.
Атмосфера табийий патасланы7 дереги. Жасалма патасланы7 дереклерине энергетика, санаат к1рханалары, транспорт, 81р 3ыйлы шы2ындылар 81м бас3алар киреди.
*1зирги к6нде атмосфераны4 жасалма патасланы7ы д1режеси тез 5сип барма3та. Атмосфераны4 айма3лы3 81м д6нья ж6злик патаслыны7ы г6зетиледи.
Агрегат 8алат3а к5ре атмосфераны патасла7шы бирикпелерин r группа2а б5ли7 м6мкин. №атты, суйы3, газ сыя3лы 81м аралас бирикпелер.
*а7аны тийкар2ы патасла7шы зат 81м бирикпелерге аэрозоллар 3атты б5лекшелер, азот оксидлери, углерод оксидлери (CO_qCO_w), металл оусидлери 81м т.бас3а затлар киреди.
*а7ада тура3лы газлар, к5п му2дарда табийий 81м антропоген затлар болып, оларды4 сапалы3 81м санлы3 составы барлы3 7а3ыт 5згерип турады (кеск.)
Бундай затлар2а су7 парлары, ша4, газ 81м пар халында2ы, аэрозоль т6риндеги химиялы3 затлар жатады.. Аэрозоллар 3атты яки суйы3 дисперс фазада болы7ы м6мкин, диффузия процессинде олар 8а7ада айналы7ы м6мкин. 8а7а менен ж1не к5терили7и н1тийжесинде екилемши патасланы7 дереги 8асыл болады. Аэрозолларда 81р 3ыйлы газ еки пар т1ризли химиялы3 затлар адсабрцияланады, 3атты б5лекшелер аэрозол тамшыларында ерип кетеди. *а7а окисле7ши орталы3 болып онда химиялы3 81м фотохимиялы3 айланы7лар ж6зеге келеди.
№алаларды4 81м санаат районларыны4 атомсфералы3 8а7асында2ы фотохимиялы3 айланы7ларды4 тийкар2ы себеплери 8а7аны4 органикалы3 затлар, азот оксиди менен патасланы7ынан келип шы2ады.
Атмосфера 8а7асын патасландыры7шы затларды4 санлы3 81м сапалы3 составы тек 2ана патасланы7 дереклерине 2ана емеа, метеорологиялы3 жа2дайлар 81м топографиялы3 факторлар2а да байланыслы. *а7аны химиялы3 3урамы (0⁰ uy0 мм.рт.ст)

*а7а 3урамы	F
Азот Кислород Аргон СOw Неон Гелий Метан Криптон Азот закиси Водород Ксенон Озон радон	78,09 20,95 0,13 0,0018 0,00052 0,00022 0,0001 0,0001 0,00005 0,000008 0,000001 6*10^-18

Тийкар2ы факторлар2а санаат карханаларыны4 шы2ындылары, 8а7аны4 ба2ыты 81м тезлиги, температура, барометрик басым, 8а7а ы2аллы2ы, жергиликли реьеф, патаслы3 дерегинен 3анша уза3лы3та болы7ы жатады.
№орша2ан орталы3ты4 патасланы7ы 6йренгенимизше, технологиялы3 процесс барысына тиккелей 18мийетли бол2ан химиялы3 затларды есап3а алады. %ндиристи4 а3ыо2ы продуктлары болса, жо3ары реакциялы3 узынлы33а ийе. Патаслан2ан атмосфера 8а7асында химиялы3 81м фотохимиялы3 процесслер н1тийжесинде жа4а химиялы3 затлар пайда болы7ы м6мкин. М1селен, автомобиль газлары составына кири7ин жаныл2ыны4 толы3 емес жаны7ынан жа4а химиялы3 затлар пайда болады. *1зирги 7а3ытта бул затларды4 фотохимиялы3 окислени7 жоллары толы3 6йренилген.
*а7аны патасла7шы затлар к1мал 7а3ыт 3урамалы 5з-ара айланс, 5з-ара т1сирлеси7 8.т.б. процесслерге ушырайды. *а7аны патасла7ыш затларды4 барлы2ын аны3ла7 м6мкин емес. Сонлы3тан му2дары бойынша к5бирек, адам денса7лы2ына 81м флора, физика2а зыянлы т1сири к5бирек бол2ан затлар аны3ланы7ы ма3сетке му7апы3 болады. *а7аны патасла7шы затлар составы били7, анаоиз методын ту7ры та4лап алы7 ушын да з1р6р.
Атмосфера 8а7асында барлы3 7а3ыт углерод оксиди, азот к6кирт к6киртли водорлд, аммиак, озон, су7 парлары болады. Бул затлар химиялы3 81м фотохимялы3 реакцияларда 3атнасып жа4а бирикпелер пайда етеди.
Атмосфера 8а7асында болату2ын айланыслар мысал ретинде к6киртли кислота пайда болы7ын т5мендегише к5рсетсе болады.
wSO+wO_w+wH_wO ----- wH_wSO_r

К5плеген газ т1ризли араласпалар 5з-ара т1сир етили7и 81м аэрозоль ьирикпелери менен тсирлеси7и м6мкин. Ы2ал 8а7ада азот диоксиди 81м натрий хлориди аэрозоли арасында реакция ж6реди.

wNO_w+wH_wO ----- NHO_e + NHO_e
NHO_e парлары натрий хлоридини4 3ур2а3 б5лекшелерине адсорбцияланып 5з-ара т1сир етиседи.
HNO_e +NaCl HCl + NaNO_e
Сондай-а3 бас3а т6рдеги реакцияларда болы7ы м6мкин.
Атмосферада 8а7асын анализле7ге патасланы7ды4 негизлерин изертле7, 8а7аны патаслайту2ын затларды4 химиялы3 81м фтохимиялы3 5згери7лерин изертле7, атмосфера 8а7асын патаслайту2ын затларды4 8а7а а2ымлары менен тар3алы7ын 6йрени7 болып табылады.