|
w. Биосфераны4 экологик м1селелери
Илимий-техникалы3 прогресс 1сиринде тутасы менен ал2анда п6ткил планетада ж6рету2ын тиршилик процесслери 8а33ында2ы билимни4 айры3ша 18мийети бар. Космосты изертле7лер жерди сырт3ы жа2внан 3ара72а 81м оны 3орша2ан 1лемди 6йрени7ге м6мкиншилик береди. Жер бетинде халы3 саныны4 к5бейи7и жа4а а73атлы3 ресурсларды излестири7ди талап етеди. Санаат пенен тарнспортты4 зыянлы тасландылары тек тири организмлерди 3ор2а7 маш3аласын 2ана 3оймастан, соны4 менен бирге су7ларды 81м 8а7аны 3ор2а7 7азыйпасын 3ойып отыр. Усы2ан байланыслы жер бетинде тири т1биятты4 затларды4 айланысында2ы хызметин т6сини7 з1р6р. Ал оны4 е4 тийар2ысы –тири т1биятты4 энергияны жеткери7ши 81м 5згери7ши сыпатында2ы 18мийетин белгиле7.
П6ткил планетада2ы тиршилик структурасы менен оны4 тура3лылы3 тийкарынбили7 з1р6р. Ботаниканы, зоологияны, адам анатомиясы 81м физиологиясын ж1не улы7ма биологияны о3ы2анда сизлер тири т1бият пенен эволюция н1тийжесинде жер 1тирапында тири организмлер маканла2ан айры3ша 3абы3 ямаса сфера пайда бол2ан. Жерди4 усы 3абы2ы ямаса тиршилик областы биосфера деп атал2ан (грекше «биос» -тиршилик, «сфера» -шар). Бул ата3ты к4 биринши м1ртебе Ж.В.Ламарк берген. Ал биосфера 8а33ында2ы т1лийматты, академик В.И.Вернадский (qiye-qort) д5реткен.
Жер планетасында бир неше геосфералар бар. Литосфера («литос» - тас, грекше) жер шарыны4 сырт3ы 3атты 3абы2ы. О леки 3абаттан` жо3ары – гранитли ш5кпе жыныслар 81м т5менги –базальт 3абатынан турады. №абатлар литосферада бир тегис жайласпа2ан. Гранит гейде жерди4 бетине шы2ып жатады.
Жер бетини4 u0,iFин 3урайту2ын барлы3 океанлар, те4излер (оларды4 жыйна2ын жер ж6зилик океан деп атайды), колер, дарьялар гидросфераны пайда етеди.
Академик В.И. Вернадцский т1лийматына бойынша биосфера т5менги 3урам2а ийе.
q. Тири затлар -5симликлер, хай7анлар микроорганизмлер.
w. Биоен затлар –органик тийкарлы3 затлар олар екиге б5линеди.
а) фитоген затлар (5симлик 3алды3ларынан пайда болады) к5мир, торф, нефть, г6мис 81м бас3алар киреди.
б) зооген затлар (тири организм 3алды3ларынан пайда болады) пор, 81к 81м бас3а ш5гинди затлар киреди.
e. №ос затлар –органик емес 81м магматик тийкарлы та7 жыныслары жерди4 жасыл 3абы2ы 81м су7.
r. Биокос затлар – микроорганизмлер т1сири астында жынысларды4 жемирили7и есабынан пайда болату2ын ш5гинди затлар. Мысалы` топыра3, т1бийий су7лар 81м бас3алар.
Биосферада тийкар2ы орынды тири затлар 3уоайды. Тири затты 5симликлер д6ньясы, хай7анлар, балы3лар, насекома 81м микроорганизмлер 3урайды.
Олар бисфераны, атмосфера, гидросфера 81м литосфераны4 пайда болы7 составын бас3ары7да химиялы3 элементлерди аны3ла7да пайдалы 3азылмаларды4 81м топыра3 3атламын пайда ети7инде е4 актив рольди ат3арады.
Биосфераны4 функциялары.
q. Биологик хасылдарды3 я2ный жердеги 81мме тири организмлерди азы3-а73атлар менен т1минле7
w. Орталы3ты4 оптимал 81м гидрологик 3урамын т1минле7.
e. Биологик тазала7, т1биятты4 5з-5зин тазала7ы.
!тирап орталы3ты 3ор2а7 илимий теориялы3 тийкарларын ислеп шы2ы7 ушын е4 17ел т1бият нызамлы3ларын 81м кейин инсаният ж1мийетин т1бият пенен орталы3та2ы байланыс нызамлы3ларын дайым 6йренип шы2ы7ымыз керек. К5пшилик апаилар тийкарынан усы байланыс нызамлы3лар есап3а алмай инсанларды4 табият3а к5рсетип атыр2ан т1сирлеринен келип шы3па3та.
e. Табиятты 3ор2а7лды4 илимий тийкарлары.
Планетамызды4 ра7ажланы7 тарийхында 81м 81зирги д17ирде де биосфераны4 роли к6шли, себеби жерди4 географиялы3 д6зилисинде биохимиялы3, геохимиялы3 3убылысларды4 пайда болы7ында тири организмлерди4 3атнасы ж6д1 18мийетли биосфераны4 д1слепки 3урам б5лими биогеосеноз болып есапланады. Биогеоценоз дегенимиз белгили территорияда пайда бол2ан (жаса2ан) 5симликлер, хай7анатлар, микроорганизмлер, топыра3, жа7ын-шашын, атмосфера 8а7асын т6синемиз.
Жо3арыда айтып 5ткенимиздей, жер шарында зат алмасы7да биосферанф4 18мийети 6лкен то3та7сыз да7ам етету2ын 81м тири организмлерди4 81рекети менен т1ртипке т6сип турату2ын затларды4 тура3лы айланысы биосфераны4 5зине т1н белгиси болып табылады.
Соны4 ушын да жер ж6зиндеги табийий те4 салма3ты 5з бетинше са3ла7 ушын 5симликлерди, хай7анларды 3ор2а7 лазым. Тири организмлерди4 5з 8алына ра7ажланы7ы, к5бейи7ине т1сир ети7ши элементлер (жа2дайлар) экологиялы3 факторлар делинеди. Географик орталы3ты4 организмге т1сир ети7ши экологиялы3 абиотик, биотик 81м антропоген деп б5линеди `
q. Абиотик –бул тири организмге т1сир етету2ын табийий факторлар – темпертура, басым, жа3тылы3, ы2аллы3, шамал, 8а7а, су7, радиоактив нурлар 8.т.б.
w. Биотик факторлар деп – барлы3 тири хай7ан, 5симлик, микроорганизмлерди4 организмге к5рсеткен т1сири. Бул тири жан7арларды4 бир-бирине т1сири.
e. Антропоген факторлар – бул адамларды4 т1бият3а сондай-а3 тири организмлерге к5рсеткен т1сири. *1зирги к6нде адамларды4 т1сири антибиотик 81м биотик факторлар т1сирине 3ара2анда да ж6д1 к6шеймекте. Соны4 ушын да адамларды4 биосфера2а к5рсетип атыр2ан т1сирлерин т1ртипке салы7 лазым болады.
Табиат пенен адамлар ортасындла2ы 3атнаслар 3ызы3лы 81м е4 18мийетли проблемаларды4 бири есапланады.
Адамзат мийнет ети7 жолында 5зине керекли затларды азы3-а73ат, кийим-кеншек, 3урылыс материаллары, энергетикалы3 81м минерал рксурслар 8.т. бас3аларды 5злерини4 мийнети н1тийжесинде 5ндиреди.
Табиат 81м адамлар бир-бири менен байланыста я2ный 5злерине керекли затларды адамлар т1бияттан алады
Табиат 81м адамлар бир-бири менен байланыста я2ни 5злерине керекли затларды адалар табияттан алады 81м кейинен т1бият3а шы2арады. Бул 3атнас те4-салма3лы3та 5теди. М1селен, 81зирги к6нде плнетамызда 81р 3ыйлы ислер ушын qo,q млрд. т. кислород жумсалады н1тийжеде атмосферада кислород азаяды 81мде адам организмине жаман т1сир к5рсетеди.
Адебий дереклери 3ара2анда а7ыл-хожалы2ына жарамлы егислик жерлер, то2айлар, Дарья 81м бас3а да ресусрлар адамлар т1репинен 5злестирилип пайдаланылма3та. Слндай-а3 r,0 млрд.т. дан к5бирек нефть 81м газ, w,0 млрд.т. к5мир w0,0 млрд. т. 81р 3ыйлы рудалар 3азып алынады, оларды4 ша4лары, з181рли газлар, т6тин 8.т.б. шы2ынды затлар 3орша2ан орталы3ты белгили д1режеде патаслайды.
Илим-техниканы4 ра7ажланы7ы менен адамларды4 табиат3а 3атнасы да 5згермекте. М1селен` а7ыл-хожалы2ы тара7дарында, 81р т6рли жумыслар экологик системаны4 бузылы7ына алып келеди. Табиятты4 патасланы7ы санаат шы2ындылары т1сири к5п болады. %ндирис тара7ында шийкиз затты4 бир б5леги шы2ынды т6ринде 3орша2ан орталы33а тар3алады. Бул 5згерислер экологиялы3 процесслерди4 бузылы7ына алып келеди.
Сондай-а3 жа4адан 5ндирилген химиялы3 затлар к5беймекте qoy0-жыллары q млн. 81р 3ыйлы химиялы3 затлар алын2ан болса, бул к5рсеткиш - u0 жыллары q,w млн.2а жетти.
%ндиристи4 тез ра7ажланы7ы менен табй2ый ресусрлардан пайдаланы7 д1режеси де к5беймекте. Т1биятты 3ор2а7ды4 бирнеше объекти бар. Экономилкаы3 аспект, ден-са7лы3 аспекти, т1рбиялы3 аспекти –адамларда т1бият3а 86рмет-мекрин ояты7, эстетик аспект табиятыны4 адам (тиршилиги ушын гозаллы3ты бери7и, илимий аспекти табиатты 3ор2а7да оны4 нызамлары тийкарында анализле7.
Do'stlaringiz bilan baham: |
