П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

+ўриқхоналар. Табиий ҳудудларни алоҳида муҳофаза қилишнинг энг олий
шаклидир. Улар фақат давлат аҳамиятига молик илмий ва илмий-техник вазифаларни хал
этишга мўлжалланган. МДХ давлатлари ҳудудида 160 дан ортиқ қўриқхоналар мавжуд
бўлиб, уларнинг ярмидан кўпроғи Россия ҳудудида жойлашган. Одатда қуриқхона майдони
30-70 минг гектар бўлади. Аммо худуди 700 дан 1000 гектаргача келадиган қўриқхоналар
ҳам мавжуд. +ўриқхоналар табиий географик минтақалар ва бўлинмаларни ўзига ҳос
ўсимлик қоплами ва ҳайвонот дунёсини биологик хилма-хиллигини табиий холатда сақлаб
қолиш мақсадида ташкил қилинади. +ўриқхона ҳудудларида қўриқхонага юклатилган
вазифалар билан боғлиқ бўлмаган барча фаолиятлар билан шуғулланиш, қўриқхона
ҳудудларига саноат ва қишлоқ хўжалик корхоналари, дам олиш уйлари, туристик базалар
қуриш, у жойлашган ҳудудда қазилмаларни қазиб олиш, ўрмонларни кесиш, пичан ўриш,
ўсимликларни териш, уй ҳайвонларини боқиш, ов қилиш, балиқ тутиш, пестицидларни
қўллаш, туризмнинг барча турлари ва аҳолининг дам олиши тақиқланади. +ўриқхоналар
учун ҳудуд вазифасини бажара оладиган ландшафт-географик минтақалар ажратилади.
Бунда асосий эътибор инсонларнинг хўжалик фаолиятлари таъсирида кам ўзгарган, биринчи
навбатда йўқолиб кетиш хавфи мавжуд бўлган «эталон» ландшафтларни қўриқлашга
қаратилади. +ўриқхонага ажратилган ҳудуд, унда кечадиган ўз-ўзини бошқаришни
таъминлаш учун етарли бўлиши ва қўшни антропоген ҳудудларнинг сезиларли таъсиридан
эса ҳоли бўлиши муҳим аҳамиятга эга. +ўриқхона учун ҳудуд танлашда муҳим белгилардан
бири, бу ҳудудда ноёб ҳайвон ва ўсимлик турларини, ўлик табиатнинг нодир ҳосилаларини
(ғорлар, шаршаралар ва х.к) мавжуд бўлишидир. +ўриқхоналарда олиб бориладиган асосий
иш йўналишлари-дастлабки биогеоценозлар фаолияти ва структураларини ўрганишга ва
уларнинг яшаш қонуниятларини очиб беришга қаратилган. Бу хол бутун биосферада

---

кечадиган қонуниятлар моҳиятини тушуниш учун фундаментал аҳамият касб этади. Ҳозирги
кунда инсон ўзининг хўжалик фаолияти натижасида нафақат айрим биогеоценозларнинг
ўзгартириб юборишга сезиларли даражада хисса қўшмоқда, балки ландшафтларни тубдан
ўзгартириб юбормоқда. Айниқса, бирламчи(ёввойи) ва иккиламчи, инсоният томонидан
ўзгартирилган (антропоген) биогеоценозларнинг потенциал махсулдорлигидан энг унумли
фойдаланиш мақсадида уларнинг мавжудлиги ва ривожланиш қонуниятларини билиб олиш
муҳим аҳамиятга эга.
Биогеоценозлар ва ландшафтларнинг инсонлар томонидан турли даражада ва
шаклларда ўзгариш тезлиги ва йўналишларини олдиндан билиш айниқса зарур.
Биосферанинг ўта хилма-хил табиий мажмуаларини ўрганиш бирламчи ва ўзгарган
тизимларни солиштириш орқали амалга оширилади.