P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Loyihalashga asoslangan tadbirlar. 
L o y ih a la s h g a a so sla n g a n
ta d b i r l a r q u y id a g ila rn i o ‘z ichiga oladi:
, • 
s h a h a r h u d u d in i z o n a l a r g a b o i i s h ;
•
ta b iiy c h a n g la r g a q a r s h i k u ra s h is h ;
• 
s a n ita riy a h im o y a c h e g a r a la r in i ta s h k il qilish;
• •
t u r a r j o y l a r lo y ih a la rin i ta k o m illa s h tiris h ;
•
tu r a r jo y la r n i k o ‘k a la m z o rla s h tiris h .
. L o y i h a l a s h g a a s o s l a n g a n t a d b i r l a r n i a m a l g a o s h i r i s h d a n
m a q s a d m o d d a l a r n i a t m o s f e r a h a v o s i g a t a r q a l i s h i n i
k a m a y tiris h d ir. S a n o a t k o r x o n a l a r i n i s h a h a r h u d u d i d a o q ilo n a
jo y lash tirish n i tash k il qilish s h a h a r b o s h loyihasi va t u m a n l a r
l o y i h a l a r i g a h a m d a s a n i t a r i y a m e ’y o r l a r i g a a s o s l a n i s h g a n
b o ‘l i s h i k e r a k . S a n o a t k o r x o n a l a r i n i q u r i s h u c h u n y e r
m a y d o n la ri a jr a tis h d a jo y la rn in g relyefi, iqlim sharoiti, s h a m o lla r 
y o ‘n a l i s h i v a s a n o a t k o r x o n a l a r i d a n a j r a l i b c h i q a d i g a n
c h i q i n d i l a r n i a t m o s f e r a d a t a r q a l i s h q o n u n i y a t l a r i n a z a r d a
tu tiladi. S h a h a r h u d u d in i m i n t a q a l a r g a b o 'l a y o t g a n d a sh a m o l 
y o ‘n alish in i h i s o b g a olish k a t t a a h a m i y a t g a e g a . O d a t d a s a n o a t 
k o r x o n a l a r i n i y a x s h i s h a m o l l a t i l a d i g a n j o y l a r g a q u r i s h
t u r a r j o y l a r h a v o s i m u s a f f o b o ‘lish in i t a ’m i n l a y d i . S h a m o l
y o ‘nalishini h i s o b g a o l g a n d a o ‘r t a c h a yillik s h a m o l y o ‘nalishi
- uning yil fasllaridagi o 'z g a ris h la ri h a m h iso b g a olinsa, m a q s a d g a
m uvofiq b o 'l a d i . G d a t d a sa n o a t k o r x o n a la r i jo y la s h g a n yerlarda 
n o x u s h h o la tia r , a y n iq sa . qish faslid a q a t t i q so v u q yoki yu q o ri
• d a r a j a d a g i n a m l i k s h a r o i t l a r i d a a t m o s f e r a n i n g yer y u z a s ig a
yaqin q a tla m in in g yuqori d a r a ja d a ifloslanishi kuzatiladi. S h a h a r 
h u d u d i n i n g c h a n g l a r b i l a n i f l o s l a n i s h i g a q a r s h i k u r a s h
c h o r a l a r i d a n biri, uni o b o d o n la s h tir is h d ir . S h u n in g d e k , s h a h a r
h u d u d id a x o 'ja lik chiq in d ilari yig'ilib q o lish ig a y o ‘l q o 'y m a s lik , 
sa n ita riy a n a z o r a ti o r g a n la r in in g t a d b ir k o r lik bilan fao liy at olib 
borishlari h a m m u h im a h a m i y a t k a s b etadi. Y ig 'ilib q o la d ig a n
ch iq in d ila r y u q u m li k a s a llik la r m a n b a i h iso b lan ad i. Bu b o r a d a
t u r a r j o y l a r b i l a n s a n o a t k o r x o n a l a r i j o y l a s h g a n m i n t a q a
o r a lig 'id a h im o y a m a so fa lu ri b o 'lis h i kerak . B u n d ay him o y a

---

m a s o f a la rin in g k a tta -k ic h ik lig i, s a n o a t k o r x o n a la rid a n
atm osferaga tashlanadigan chiqindi m oddalarning zaharlilik 
d a r a ja s ig a , 
m iq d o rig a va te x n o lo g ik ja r a y o n la r n in g
zamonaviyligiga bog'liq bo'ladi.
M D H m am lakatlarida sanitariya him oya m intaqalari beshta 
sin fg a b o 'lin a d i: I sinfga tegishli s a n o a t k o rx o n a la rin in g
s a n ita riy a him oya m asofasi ifloslanuvchi m an b a d a n aholi 
turarjoylari chegarasigacha 1000 m; II sinf sanoat korxonalari 
uchun 500 m; III sinf sanoat korxonalari uchun 300 m; IV sinf 
san oat korxonalari uchun 100 m; V sinf sanoat korxonalari 
uchun 50 m. bo'ladi. Ayrim hollarda ushbu himoya masofalarini 
ozaytirish yoki qisqartirish zarur bo'lib qolganda sanitar gigiyena 
m u a s s a s a la ri m u ta x a s s is la ri va te g ish li d a v la t id o ra la ri 
qarorlarig a asosan ularni uch m artagacha kengaytirishi yoki 
qisqartirishi mumkin.
D arax tlar zararli m oddalarga qarshi tabiiy to 'siq vazifasini 
m uvaffaqiyatli o 'tay olishlari fanga k o 'p d an m a ’lum. Chang, 
aerozol va boshqa t a ’sirchan m o d d ala rn i yashil q alq o n lik
vazifasini o'tayotgan o'sim liklar atm osferadan o'zlariga singdirib 
oladilar, ularni hatto zararsiz holatga keltirishlari ham mumkin. 
D araxtzo rlar va ko'k alam zo rlar atm osfera havosidagi chang 
m iqdorini 2-3 m arta k a m a y tira d i. O lingan m a ’lu m o tlarga 
qaraganda, daraxtzorlar havodagi sulfid angidrid gazini o'ziga 
s in g d irib o la d i va s u lf a tla rg a a y la n tir a d i. B iro q yashil 
m intaqalarni tashkil qilishda alohida e ’tibor berish kerak bo'lgan 
m asalalar bor. Yashil to'siqlarni barpo etishda zararli gazlarga, 
kislota va ishqorlarga chidamli daraxt ko'chatlarini o'tqazish 
katta aham iyat kasbetadi. Shuni aytib o'tish kerakki, atm osfera 
havosining ifloslanish darajasi yuqori bo'lgan joylarga mevali 
daraxtlarni, sabzavot va poliz ekinlarini ekish maqsadga muvofiq 
emas. Chunki o ‘ta ifloslangan havo m uhitida yetishtirilgan 
m evalarning tark ibid a zaharli m o ddalarning salm og'i k o 'p
bo'ladi.
Sanitariya-him oya m intaqasining 70%i daraxtzorlar bo'lishi 
mumkin. Masalan, I, II, III sinflarga taalluqli sanoat korxonalari 
uchun ajratilgan himoya m aydonining 10 foizi biror-bir obyekt 
(garaj. kirxona, oshxona va hokazo) qurilishiga, 20 foizi esa

---

y o i va yo'lkalar qurish uchun foydalaniladi. IV va V sinflarga 
taalluqlilari sanoat korxonalari bilan aholi istiqomat qiladigan 
turarjoylar oralig‘idagi himoya masofasi ochiq qoldirilib, uni 
o'tloqlarga, daraxtzorlarga aylantirish maqsadga muvofiq.
Sanitariya-him oya m intaqasidagi daraxtlarga eng k o ‘p zarar 
y e tk a z a d ig a n t a ’sirch an m o d d a la r kim yo. q o ra va rangli 
metallurgiya sanoatlari korxonalaridan ajralib chiqadigan sulfit. 
sulfat angidridi, vodorod sulfid, ftor. ammiak. sulfat, azot. brom 
kislotalari va boshqalardir. IV va V sinflarga taalluqli sanitariya 
himoya m intaqasida o ‘t o'chirish deposi, hammom, korxona. 
garajlar, om borlar, o‘quv yurtlari, laboratoriyalar, avtom obil 
tu ra rjo y la ri va b o sh q a la r jo y la s h tirilis h i m um kin. L ekin, 
a tm o s fe ra h a v o sin i q o ‘sh im c h a iflo s la n tiru v c h i b o sh q a
obyektlarni, sport klublari va inshootlarini, istirohat bog'larini. 
bolalar bog'chasi va yaslilar, m aktablar, davolash va profilaktika 
h a m d a s o g 'lo m la s h tiris h m u a s s a s a la rin i q u rish g a ru x sat 
berilmaydi. Shaharlarning havosiga m ahallalardagi daraxtzorlar, 
b o g 'lar va k o ‘kalam zorlar ijobiy ta ’sir ko'rsatadi.