P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

hisoblanadi. Bunday maydonlarda o ‘simliklarning asosiy qismini
o ls im o n va qisman buta holda o ‘suvchi daraxtsimonlar tashkil
etadi. Y aylov va o'tloq lar sayyoramizning tundra, dasht, ch o ‘l,
savanna va to g ‘li mintaqalarida katta-katta maydonlarni ishg‘ol
etadilar. Yer yuzasidagi o'tloq va yaylov lam ing yalpi m aydoni
2,6 mlrd. gektarni tashkil etadi. Respublikamizning ham katta
qism i, y a ’ni salkam 24 mln. gektari shunday m aydonlardan
iborat. Bunday hududlar d asht, c h o ‘l m in taq alarid a keng
tarqalgan. Y a y lo v -o ‘tloq o ‘sim liklari c h o ‘l ekotizim larining
asosiy tarkibiy q ism i sifatida c h o ‘1 hududlarining ek ologik
barqarorligini ta’minlashda yetakchi rol o'ynaydilar.
Respublikamizning o ‘rmon, yaylov-o‘tloqlari, b og ‘-rog‘lari
va madaniy ekinzorlarida yetmak, erman, gazanda, suvqalampir,
qoqi o't, zubturum, n a ’matak, itburun, chuchukm iya, isiriq,

---

kovrak, yantoq, otquloq, sedana, yovvoyi piyoz, zira, ilonquyruq, 
kakra kabi ju d a k o ‘plab n oyob d o riv o r 
0
‘sim liklar o ‘sadi. 
Bulardan xalq tabobatida va zamonaviy tibbiyotda eng zarur 
dorivor xomashyo sifatida foydalaniladi.
Y er yuzida aholi sonining tez o rtib borishi, ilm iy-texnik 
taraqqiyotning jadallashuvi, insoniyatning biologik resurslarga 
b o ‘lgan ehtiyojlarining keskin ortib ketishi va boshqa bir qator 
ijtim o iy -iq tis o d iy o m illa r ta b i a t tiz im in in g eng k a tt a
b o y lik la rid a n b iri b o ‘lg an o ‘s im lik la r d u n y o sig a sa lb iy
antro pog en t a ’sirlarning h ad d a n ziyod kuchayishiga sab ab 
b o ‘lm oqda. N a tija d a
0
‘sim liklarning tu ri, m iq d o ri va u lar 
o ‘sadigan m aydonlar kam ayib ketm oqda. Bu o ‘z navbatida 
o ‘simliklar dunyosidagi o ‘zgarish bilan bog‘liq turli ekologik, 
ijtimoiy-iqtisodiy m uam m olarni vujudga keltirmoqda.
Hozirga kelib 30 mingdan ortiq turdagi 
0
‘sim liklar butunlay 
y o ‘qolib ketgan, yana 25 m ing turi esa y o ‘qolish arafasida. 
R espublikam izda esa m avjud o ‘sim lik tu rla rin in g 10-12%i 
himoyaga muhtoj. Bu xavfli jarayonning oldini olish engdolzarb 
ekologik m uam m olardan biri bo ‘lib turibdi.
Y er y u z a sin in g o 's im lik la r g a b o y m a y d o n la ri, y a ’ni 
o ‘rm onlar, yaylov-o‘tloqlar so'nggi davrlarda xalq xo ‘jaligining 
turli ehtiyojlarini qondirish m aqsadida nooqilona, b a’zan esa 
shafqatsizlarcha foydalanildi. N atijada bepoyon maydonlardagi 
tuproq, suv va hayvonotlar o ‘zining tabiiy qalqoni, himoyachisi, 
yashash m akoni va vositasidan m ahrum bo'ldilar, tabiatning 
ekologik m u v o zan ati izid an ch iq d i. In so n iy a t o ‘zi uchun 
qim m atli xom ashyo boyligining b ir qism ini y o 'q o td i va hal 
etilishi m ushkul bo ‘lgan ekologik tangliklarga duchor b o ‘ldi. 
Ilmiy m a ’lum otlarga q a rag an d a, sayyoram izdagi o 'rm o n la r 
bundan 1,5 ming yil avval quruqlikning 47%ni qoplagan bo‘lsa, 
hozirga kelib bu k o ‘rsatkich 27% ga tushib qoldi. K o‘pchilik 
m am lakatlarda xomashyo, qurilish m ateriallari olish, sanoat va 
fuqaro inshootlari qurish m aqsadida yirik o'rm onzorlar kesib 
yuborilm oqda, yaylov-o'tloqlar toptalm oqda. Buning ustiga 
sanoat korxonalaridan, transport vositalaridan chiqarilayotgan 
turli chiqindilar bilan atrof-tabiiy m uhitning ifloslanishi jud a 
k o ‘p la b q im m a tli va n o y o b
0
‘s im lik la rn in g k a m a y ib ,

---

m a h s u ld o rlig in in g p a s a y ib k e tis h ig a s a b a b b o 'lm o q d a . 
M a ’lum otlarga k o ‘ra, yevropaliklar istilosiga q ad ar Shimoliy 
Am erikadagi o ‘rm onlar sharqdan g'arbgacha, y a ’ni A tlantika 
sohillaridan Tinch okeani sohiligacha yoppasiga o 'rm o nlar bilan 
qoplangan b o'lib, olm axonlar d arax td an daraxtga o 'tib yerga 
tushm ay sharqdan g'arbgacha yetishi m um kin ekan. So'nggi 300 
yil ichida o'rm onlarning 540 ming gektari, birgina AQ SH ning 
o'zida esa 141 mln. gektari yoki teng yarmi kesib yuborildi va 
m illio n la b g e k ta r ta b iiy o 't l o q l a r b e ta r ti b y o 'q o tild i. 
O 'rm onlarning qisqarishi, ayniqsa, sayyoram izning aholisi zich 
joylashgan h u d u d la rid a keskin tus oldi. O q ib a td a b u n d ay
hu d u d lard ag i o 'rm o n la rn in g 2/3 qism i y o 'q o tilib , 500 m ln. 
gektardan ziyod m aydon unumsiz dasht-u biyobonlarga aylanib 
qoldi. Q adim da Ispaniya hududi yoppasiga o 'rm o n la r bilan 
qoplangan bo'lsa, hozirga kelib bu yerda ularning m aydoni 1/8 
ni tashkil etm oqda. Birgina Jazoir m am lakatida b o r-y o 'g 'i 70 
yil m o b a y n id a 1 m ln . g e k ta r o 'r m o n z o r k esib tu g a tild i. 
Am azoniyadagi va boshqa hududlardagi tropik o'rm on zorlar 
m aydoni garchi kichikroq b o'lsa ham o'sim lik tu n n in g ko'pligi, 
biom assasining tez o'sishi tufayli sayyoram izning o 'zig a xos 
«o'pkasi» rolini bajaradi. U lar yer iqlimini m arom ida ushlab 
tu rish d a k a tta rol o 'y n a y d ila r. H o zirga kelib a n a shunday 
m ahsuldor tropik o 'rm o n larn in g 40%i butunlay yo'qo tilgan , 
qolganlari m inutiga 20 gektar tezlik bilan qirib yuborilm oqda. 
A frikaning tro pik m in taq alaridag i yuqori m ahsuldo r tro p ik
o'rm onlarning 1/3 qism igina saqlanib qolgan, xolos. So'nggi 5 
asr davom ida M a d ag a sk a r orolidagi o 'rm o n la rn in g deyarli 
hammasi yo'qotib yuborilishi natijasida hozir bu hududning 78% 
yerlari kuchli eroziyaga chalinib, tabiatidagi m uvozanat izidan 
chiqqan.
O 'lkam iz-b'tm ishiga oid tarixiy m anbalar («Boburnom a» va 
b o sh q a la r) sh o h id lik b e rish ich a, q a d im d a (5 -6 a sr avval) 
to g 'lik la r im iz , v o d iy va v o h a la rim iz , b e p o y o n d a s h t- u
ch o 'llarim izn in g k o 'p qism i ran g -b a ra n g o 'sim lik larg a boy 
o'rm on , to 'q ay va o 'tlo q la r bilan qoplangan. Yurtim iz shirin- 
shakar meva-uzumlari, qovunlari, dori vor o'sim liklari bilan yetti 
iq lim g a d o n g ta r a tg a n . B u n d a n 8 0 -1 0 0 yil a v v a l ham

---

o ‘lkamizning ko‘p hududlari m ustahkam o ‘simlik qoplam iga ega 
edi. S o ‘nggi asr davom ida M ark aziy Osiyo to g ‘lik larid ag i 
o ‘rm onlar, ayniqsa, archazorlar 30% ga qisqardi. H ozirga kelib 
b u n d a y beb aho o ‘rm o n la r to g 'lik la r n in g n o q u lay y u q o ri 
qism larida va maxsus m uhofazaga olingan hududlardagina -
b o ‘ltak - bo‘ltak kichkina m aydonlarda saqlanib qoldi, xolos. 
1940— 1 9 80 -yillar m o b a y n id a s o b iq ittif o q n in g p a x ta
m ustaqilligini t a ’minlash, ishlab chiqarishni ekstensiv y o'llar 
bilan rivojlantirish, tab iat qonuniyatlarini m ensim aslik, ITT 
im k o n iy a tla rid a n fa q a t iq tiso d iy « sa m a ran i» k o 'z la b bir 
tom onlam a foydalanish kabi bir qato r sabablarga k o ‘ra o'lkam iz 
tabiatining boshqa kom ponentlari q ato ri o'sim liklar dunyosiga 
ham k atta ziyon yetkazildi. O 'sim liklarga boy keng vodiy va 
vohalarimiz, adirliklar, bepoyon dasht-cho‘llar ekologik jihatdan 
t o ‘liq ilm iy aso slan m ay p a la -p a rtis h o 'z la s h tirilib , p a x ta
dalalariga aylantirildi. K atta-katta m aydonlarni egallagan ishlab 
chiqarish m ajm ualari va inshootlari barpo etildi. D ehqonchilik 
va boshqa sohalardagi ishlab ch iqarish texnologiyalarining 
e k o lo g ik n om u kam m aH igi o q ib a tid a d u n y o n in g k o 'p la b
m a m la k a tla rid a k u z a tilg a n id e k , R e sp u b lik a m iz d a ta b iiy
o ‘simliklar turi, m iqdori va sifati jihatidan o ‘zining bir q ator 
m u h im f u n k s iy a la rin i y o ‘q o td i. Y a ’n i, m o d d a a y la n is h
jarayonidagi roli susayib ketdi, yer usti va osti suvlarining maromi 
izidan chiqdi, yerlarim izning eroziya va deflyatsiyasi avj ola 
boshladi, sanoatimiz qimmatli xomashyodan, xalqimiz esa go'zal 
xushm anzara dam olish m askanlaridan m ahrum b o ‘la boshladi. 
O xir-oqibatda M arkaziy Qsiyodagi tabiiy m uvozanat buzulib, 
hozir guvohi b o ‘lib turganim izdek, Orol m uam m osi, yer*suv 
tanqisligi, atrof-m uhitning ifloslanishi kabi ekologik b o ‘xronlar 
vujudga keldi.
0 ‘simliklar dunyosiga antropogen t a ’sir tufayli yuz bergan 
salbiy o ‘zgarishlam ing bosh sababchisi xalq xo‘jatigi sohalarida 
q o ‘llanilayotgan ishlab chiqarish texnologiyalarining ekologik 
nomukammalhgidir. Misol uchun, o'rm ondan kesib olingan bitta 
yog'ochning 53%igina sanoatbop xomashyoga aylanadi, xolos, 
qolgan 47%i qipiq, qirindi, p ay rah a, qiyqim , garbil, nam lik 
tarzida chiqindiga chiqariladi.

---

Turli ishJab chiqarish jarayonlarida atrof-m uhitga chiqindi 
sifatida juda ko'plab zaharli m oddalar chiqariladi va zararli ta ’sir 
o 'tk a z ila d i. U la rn in g t a ’sirid a o ‘sim lik lard ag i biologik va 
fiz io lo g ik j a r a y o n la r n in g m a ro m i b u z ila d i, o q ib a td a
o ‘sim liklarning yashashga chidam liligi susayib, qurib qoladi. 
D araxtsim on 
0
‘sim liklar uchun ayniqsa sulfat angidridi(S02), 
xlor(SL), vodorod ftorid(N F ), uglerod birikm alari, turli chang 
va 
qurum lar ziyon yetkazadi. H avoda bunday m oddalarning 
m e ’y o r id a n k o ‘p 
b o ‘lis h i b a r g la r d a g i n a fa s o lis h
apparati(ustitsa)ning tiqilib qolishiga, gaz almashinish, issiqlik 
va 
yorug‘lik yutilish jaray o n larin in g susayishiga olib keladi. 
N atijad a biom m assa(tirik m odda) sintezi sekinlashadi. C hang 
m iqdori yuqori(100 m g/m 2 sutka) bo 'lg an d a fotosintez uchun 
m uhim bo'lgan ultrabinafsha nurlarning o ‘simJikka yetib kelishi 
30-40% gacha kamayib ketadi. Ilmiy tadqiqotlar yirik avtoyo‘llar 
va sanoat m ajm ualariga tutash m aydonlarda o ‘sim liklarning 
hosildorligi 30% gacha kam ayib ketishi mumkinligidan dalolat 
beradi. Bundan tashqari, tuproq, suv va havoning ifloslanishi 
oqibatida 
0
‘simlik m ahsulotlari tarkibida pestitsidlar qoldig‘i, 
nitratlar, kadmiy, q o ‘rg ‘oshin, sim ob, margimush, rux, mis kabi 
o g ‘ir m eta lla rn in g m iq d o ri k o 'p a y ib k etad i. Bu esa in so n
salomatligi uchun k a tta xavf tug ‘diradi. Kuchli sanoatlashgan 
hududlarda (Yevropa, Shimoliy Am erika) 
0
‘rm onlar va boshqa 
o ‘siifnliklar h a v o o ‘ta iflo s la n is h id a n , a y n iq s a , k is lo ta li 
y o m g ‘ir la r d a n k a tt a z a r a r k o 'r a d i . M a s a la n , K a n a d a
o ‘rm onlaridagi klyon daraxtining 70-80%i havoning ifloslanishi 
va kislotali yo m g‘irla r tufayli q u rib b itm o q da. A holi zich 
joylashgan hududlarda o ‘simliklar, havoning quruqligi, iflosligi, 
. chang va boshqa gazlarning k o ‘pligi, tuproqning zichlashuvi, 
namligi