P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

biosfera 
yoki 
hayot qobig‘i 
deb ataladi. Bu qobiqni yerning 
alohida qobig'i sifatida o'rganishni dastlab 1875-yilda avstriyalik 
g eolog E .Z y uss ta k lif e tg a n b o ‘lsa -d a , b io sfe ra h aq id a g i 
t a ’lim o tn in g a so sc h isi ta n iq li ru s olim i V .I.V e rn a d sk iy
hisoblanadi. U tirik organizmlar funksiyalarini chuqur tahlil etish 
asosida «ular qudratli geokimyoviy kuchga ega, yerning yuza 
q o b iq larid ag i tabiiy ja ra y o n la rd a u larn in g faoliyati g 'o y a t 
muhim omil hisoblanadi, shuning uchun yer qobiqlarining ular 
t a ’sirida b o 'lad ig a n qism larini alohida qobiq deb q arab uni 
mustaqil o'rganish zarur», degan flkrga keladi.
Biosfera deyilganda yerning hayot tarqalgan yuza qismlari 
tushuniladi. U o 'z ichiga barcha tirik organizm larni va ular 
tarqalgan joydagi noorganik m oddalam i qam rab oladi. M a ’lum 
torroq m a ’noda, biz atrof-m uhit yoki tabiat deganimizda m ana 
shu biosferani nazarda tutamiz. Organizmlarning tabiatda tutgan 
o 'm i, ularning turli-tum anligi, keng tarqalganligi, uzoq geologik 
d a v rla r m o b a y n id a m a v ju d e k a n lig i, o 'z ig a xos ta n la s h
xususiyatiga egaligi, biokimyoviy jih atd an favqulotda faolligi 
kabi ko'rsatkichlari bilan belgilanadi. U larning biomassasi yer 
qobig'ining bor-yo‘g ‘i 0,0001% ni, quruq massasi bo'yicha esa
0,0000l% n i tashkil etadi, b u m iq d o r doimo uzluksiz yangilanib, 
tiklanib va parchalanib turadi. Shuning uchun organizmlarning 
tabiatdagi roli haqida fikr yuritilganda faqat m iqdoriy jihatdan 
yondashish n o to 'g 'rid ir.

---

H ozirgi paytda yerdagi tirik organizm larning yillik o‘rtacha 
o ‘sishi 2,23*10" ton nani tashkil etadi. A gar so'nggi m illiard 
yil uchun bu m iqdorni hisoblasak, yer q o b ig ‘ining massasiga 
n isbatan 10 m arta k o ‘p biom assa hosil b o ‘lganligini k o ‘rish 
m u m k in . B u n c h a m iq d o r b io m a ssa v a u n d a ja m la n g a n
energiyani k o ‘z oldim izga keltirsak, organizm larning yerdagi 
aham iyati haqida yaqqolroq tasavvur hosil qilishimiz m umkin.
Biosferadagi m avjud m oddalarni quyidagi to ‘rtta guruhga 
ajratish m umkin:
1. T irik m o d d a la r. B u la rg a b io s fe ra d a g i b a rc h a tirik
o rg a n iz m la r - o ‘s im lik la r, h a y v o n o t v a qu y i d a ra ja d a g i 
jonzotlar kiradi. Tirik m oddalarning eng m uhim xususiyatlari 
u la rn in g u m u m iy v a z n i, k im y o v iy ta r k ib i va en e rg iy asi 
hisoblanadi.
2. Biogen m o d d ala r. B u la r tirik o rg a n iz m la r fa o liy a ti 
n a ti ja s i d a h o s il b o ‘lg a n v a o ‘z g a r is h la r g a u c h ra g a n
m oddalardir. 
N eft, torf, k o ‘mir, ohaktosh, tabiiy gaz va shu 
kabilar biogen m oddalarga misol b o ‘la oladi.
3. N oo rg an ik m oddalar va suv. B u lar b io sferad agi turli 
n o o rg a n ik m o d d a la r va suvlarni o ‘z ichiga o lad i. B unday 
m oddalar tirik organizm lar uchun yashash m uhiti va vositasi 
b o ‘lib hisoblanadilar.
4. B iokos yoki o raliq m oddalar. T irik o rg an iz m la rn in g
fao liy ati t a ’sirid a o 'z g a ris h la rg a u c h ra g a n m o d d a la rd ir. 
Bularga tuproqlar, cho'kindilar, tog* jinslari, illar va suvlam ing 
m a ’lum qism ini misol qilib k o 'rsatish m um kin.T irik m oddalar 
energetik jih atd an o ‘lik m oddalarga nisbatan bir necha barobar 
faol bo 'lad ilar, y a ’ni ularda energiyaning t o ‘planishi va sarf 
b o 'lishi nisbatan tez kechadi.
V .I.V ernadskiy insonning biogeokimyoviy faoliyatini ham
tirik m oddalarning alohida funksiyasi sifatida ajratishni tavsiya 
etgan. Bu fikrning ilmiy aham iyati hozirgi insoniyatning ishlab 
c h iq a rish fao liy ati k u ch ay g an d a v rd a y a n a d a y a q q o lro q
nam oyon b o ‘lmoqda.
T irik o rg a n iz m la rn in g ta b iiy ja r a y o n la r d a g i ish tiro k i 
ularning quyidagi beshta funksiyasi bilan ifodalanadi (2-jadval).

---

B iosferadagi tirik organizm larning funksiyalari