o'sim liklar tom onidan to 'p lan g an organik m oddani iste’mol
qiluvchilar hisoblanadi va
konsumentlar
deb ataladi. Ular birinchi,
ikkinchi va uchinchi tartiblardagi konsum entlarga ajratiladi. /
tartibdagi konsum entlarga
p ro d u tse n tla r
bilan oziqlanuvchi
o ‘txo‘r hayvonlar kiradi. Quruqlikda keng tarqalgan II tartibdagi
konsum entlarga-hasharotlam ing ko'pchilik vakillari, sudralib
yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Eng muhim III
ta r tib d a g i k o n s u m e n tla rg a su t e m iz u v c h ila rn in g o ‘tx o ‘r
guruhlari, kemiruvchilar va tuyoqlilar xosdir. Tuyoqlilar yaylov
hayvonlari deb atalishi mumkin. U larga ot, tuya, q o ‘y, echki va
q o ram o llar kiradi. Suv havzalari ekotizim lariga o ‘tx o ‘r suv
hayvonlari, od atda m olluskalar va m ayda qisqichbaqasimonlar
kiradi. U larning vakillari suvdagi m ayda suv o 'tlarini
filtrlash
usuli bilan oziqlanadi. I tartibdagi konsum entlarga o'sim liklarda
parazit holda hayot kechiruvchi organizm lar ham kiradi.
I I
va
I II tartibdagi konsumentlar.
II tartibdagi konsum entlar o ‘txo‘r
hayvonlar bilan oziqlanadi. Bular III tartibdagi hayvonlar bilan
birga e tx o 'r h a y v o n la r deb q a ra la d i. II va III ta rtib d a g i
k o n su m e n tla r y irtq ic h la r yoki p a ra z it h a y v o n la r b o 'lish i
mumkin.
O'sim lik qoldig'i va hayvon jasadi o 'zid a energiya saqlaydi.
N obud bo 'lgan o'sim lik va hayvonlardagi organik m oddalar
m ikroorganizm lar, saprofit holda yashovchi bakteriyalar va
z a m b u ru g 'la r t a ’sirida p a rc h a la n a d i. B unday org anizm lar
re d u tse n tla r
d e b a ta la d i. S h u b ila n b irg a k o 'p c h ilik
zam burug'larning meva va tanalari jam oadagi hayvonlar uchun
sevimli ozuqa bo'lishi ham mumkin.
Bunda ular
konsumentlar
hisoblanadi.
Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar hisoblanib, ular
o rganik m o d d alarn i m ineral m o d dalarg a p archalab beradi.
Dem ak, yuqorida sanab o'tilgan organizm lar guruhi o'rtasiga
keskin chegara qo 'y ib bo'lm aydi, chunki konsum entlar ayni
vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajarishi mumkin. Epifitlar,
asosan, produtsentlar hisoblansa ham oziqlanish vaqtida daraxt
tan asi p o 's tlo g 'id a g i p a rc h a la n g a n o 'sim lik q old iq larid an
fo y d ala n ad i, y a ’ni bir v a q td a re d u tse n tla r
vazifasini ham
bajaradi.
Ekotizimdagi tirik organizmlarning bir-biri bilan oziqlanishi
orqali bog'lanishini
trofik
yoki
ozuqa zanjiri
deb ataladi. Bu
ekotizimda m odda va energiyani qay tarzda aylanishini ifoda
etadi. Ozuqa zanjirida ishtirok etuvchi organizmlar guruhi zveno
yoki b o ‘g ‘inlar hisoblanadi. Z anjirda asosan produtsentlar,
konsum entlar va redutsentlardan iborat zvenolar farqlanadi.
Trofik zanjir b o ‘g‘inlarida hosil etiladigan biomassaning vaqt
birligidagi m iqdori har xil b o ‘ladi. Bu yerda quyidagi doimiy
qonuniyatni k o ‘rish
m um kin, y a ’ni m uayyan b o ‘g ‘inda vaqt
birligida hosil b o iad ig an biomassa o ‘zidan avvalgi b o ‘g‘indagiga
n is b a ta n k a m b o ‘la d i. E k o tiz im d a g i p r o d u ts e n tla r va
konsumentlarni trofik zanjir tartibida massa yoki unga ekvivalent
birliklarda pog‘onam a-pog‘ona joylashtirilsa piram ida shaklini
oladi - bu
ekologik piramida
yoki
piramida qoidasi
deb ataladi
(6-rasm). Bundan kelib chiqib, ekologik piram ida ekotizimdagi
produtsentlar, konsum entlar va redutsentlaming massa, son yoki
energiya birliklaridagi nisbatlarini grafik tarzdagi ifodasidir,
deyish mumkin.
Bu q o id a o rq a li e k o tiz im d a m o d d a va e n e rg iy a n in g
jamlanishi, sarflanishi, taqsimlanishi yoki boshqacha aytganda,
m odda va energiya aylanishi qonuniyatlarini
inson tahlil etishi
mumkin. Shunday qilib, inson uchinchi ekologik guruhni tashkil
qiladi. Inson ekotizim larga xos qonuniyatlarni to ‘g‘ri tushunish,
ularga antropogen t a ’sirning ilmiy asoslangan yo'llarini topish
va ularni boshqarishda m uhim ahamiyatga ega.
Ж
6-rasm . E kologik p ira m id a (M a n b a : A .G .B an n ik o v , 1999-yil).
Y uqorida asosan tabiiy ekotizim lar haqida fikr yuritildi.
Hozirgi paytda, inson omili kuchayishi oqibatida turli sun’iy yoki
an tro p o g en eko tizim lar ham vujudga keldi. B unga qishloq
xo‘jaligi sohasida barpo etilgan m adaniy ekin dalalari, o'tloqlar,
o ‘rm onlar, baliqchilik xo'jaliklari, b o g ‘-rog‘larni misol qilib
k o ‘rsatish m um kin. B unday ekotizim larda inson tabiatning
tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi va uni boshqarishda yetakchi
rol o'ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
