P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Trofik 
aloqa bir turning ikkinchi tur bilan 
oziqlanishida namoyon bo'ladi. 
Tropik 
aloqa bir tur tom onidan 
ikkinchi turning yashash sharoitini o'zgartirilishida namoyon 
bo'ladi. O 'rm ondagi daraxtlar tom onidan shu yerlarda o'suvchi 
boshqa organizm lar hayotiga k o 'rsatilad ig an t a ’sirlarda bu 
yaqqol namoyon bo'ladi. 
Forik 
aloqa bir turning tarqalishiga 
ikkinchi turning ta ’sir elishidir. K o'pgina hayvonlar tom onidan 
o'sim liklarni iste’mol qilib, ular urug'larining tarqatilishi bunga 
misoldir. Bir turning o'ziga in qurish uchun boshqa turning 
qo ldiqlarid an foydalanishi 
fabrik 
alo q a deyiladi. M asalan, 
qushlar in qurish uchun daraxt barglari, shoxchalarini tashib 
k e la d i, h a y v o n la rn in g ju n va p a tla r id a n fo y d a la n a d i. 
B iosenozdagi o rg a n iz m la r b ir-b iri b ila n tu rlic h a o 'z a ro
m unosabatlarda, y a ’ni biotik aloqalarda b o 'lad ilar. Bunday 
aloqalarning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: 
Mutualizm

---

yoki 
simbioz -
o'zaro aloqaning har ikki tom on uchun foydali 
b o ‘lishi; 
Kommensalizm -
o 'z a ro aloqaning organizm lardan biri 
uchun foydali, ikkinchisi uchun zararsiz bo'lishi; 
Yirtqichlik -
aloqaning organizm lardan biri uchun foydali, ikkinchisi uchun 
zararli bo'lishi; 
Parazitizm
- bir organizmning ikkinchi organizm 
hisobiga yashashi; 
Neytralizm
- organizmlarning bir-biriga foyda 
yoki zarari yo'qligi; 
Antibioz -
bir organizm ajratib chiqaradigan 
zaharli m oddalar, m asalan, antibiotik, fitonsidlarning ikkinchi 
organizmga ta ’siri; 
Raqobat
- yashash joyi yaqin organizmlar, 
turlar orasida joy, ozuqa uchun kurash, bundan h ar ikki tomon 
zarar k o ‘rishi ham m um kin. B iosenozning 
fazoviy tuzilmasi
deyilganda organizm larning relyef b o ‘ylab tarqalish qonuniyati 
tushuniladi. M asalan, o ‘sim liklarning abiotik om illarga mos 
ravishda turli joylarni egallashi va qavat-qavat b o ‘lib tarqalishi. 
Biosenozning 
ekologik tuzilmasi
deyilganda ekologik omillarga 
b o g ‘liq ravishda shakllangan organizm lar guruhlarining bir- 
biriga nisbati tushuniladi. M asalan, organizm larning cho‘1 yoki 
k o ‘l sharoitlariga m oslashgan tu rlar nisbati.
B iosenozga xos q o n u n iy a tla rn i bilish in so n g a m a ’lum
d a r a ja d a u n i « b o s h q a ris h » im k o n iy a tin i b e ra d i. S u n ’iy 
b io se n o z larn i y a ra tish , o ‘sim lik larn i b iolo g ik h im oyalash 
u su llarin i ishlab chiqish a n a sh u n d ay im k o n iy atlard an d ir. 
Biosenozdagi organizmlarning bir m e’yorda hayot kechirishlari 
uchun u larg a m a ’lum k o 'rsa tk ic h la rg a ega b o 'lg an abiotik 
om illar majmui zarur bo'ladi. Ana shu abiotik om illar majmui 
yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning m avjud bo'lishi 
uchun zarur bo'lgan m uhit (joy) 
biotope
(bios - hayot, topos -
joy) deb ataladi. H ar qanday biosenoz o ‘ziga xos biotop bilan 
birgalikda faoliyat k o ‘rsata oladi. Yashash sharoitlari o ‘xshash, 
bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan va yashaydigan 
tir ik o rg a n iz m la r h a m d a u la rn in g y ash ash i u c h u n z a ru r 
bo'ladigan abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni 
tkologik tizim
yoki 
ekotizim
deb ataladi. Unga o'rm on , o'tloq, 
k o ‘l kabilar misol bo'lishi mumkin. Tirik tabiat qonuniyatlarini 
to 'g 'ri tushunib yetishda organizmlar uyushmasini populyatsiya, 
b io se n o z d a ra ja s id a g in a eraas, b a lk i ekotizim d a ra ja s id a
o'rganish m aqsadga muvofiqdir.

---

Ekotizim lar deg anda ta b ia tn in g v a q t jih a tid a n n isbatan 
barqaror, uzoq evolutsiya jarayonida shakllangan, o'zini o ‘zi 
m a ’lum d a ra jad a boshqarib turad ig an va tashqi t a ’sirlarga 
qarshilik ko 'rsata olish xususiyatlariga ega bo'lgan m urakkab 
tizim tushuniladi. Uning tashkil etuvchi kom ponentlari orasidagi 
o ‘z a ro m u n o s a b a tla r m o d d a va en e rg iy a a lm a sh in u v ig a
asoslangan b o 'la d i. E kologiyada ekotizim ga yaqin b o ig a n
biogeosenoz (bios - hayot, geo - yer, senoz - jam oa) tushunchasi 
ham qo'llaniladi. Hozirgi vaqtda biogeosenoz deganda uzoq 
evolutsiya ja ra y o n id a sh ak llan g an , fazoviy ch eg arag a ega 
bo'lgan, funksional jihatdan tirik organizm lar va abiotik m uhit 
bilan o'zaro m unosabatdagi, m a ’lum energetik holati ham da 
m oddalar almashinuviga ega bo'lgan tabiiy tizim tushuniladi. 
K o'pincha ekotizim va biogeosenoz tushunchalari bir-birining 
sinonimi sifatida qo'llaniladi va deyarli bir xil m a’noni bildiradi. 
E k o tiz im la r b io g eo sen o zg a n isb a ta n k e n g ro q tu sh u n c h a
hisoblanadi. H ar qanday biogeosenoz o 'z navbatida ekotizim 
b o 'la oladi, am m o har q an d ay ekotizim ni biogeosenoz deb 
bo'lmaydi.
Ekotizimda m oddalar aylanishini ta ’minlash uchun m a’lum 
m iqdorda kerak bo'ladigan anorganik m oddalar zaxirasi bo'lishi 
va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil 
etuvchi organ izm lar b o 'lish i zarur. Birinchi guruhga yashil 
o'simliklar kiradi. U lar quruqlikdagi har qanday biosenozning 
asosiy tarkibi va energiya manbaini tashkil qiladi. Bunday aftotrof 
o rg a n iz m la r