P. J. Prudonning iqtisodiy konsepsiyasi. Prudonizm

4. K.Rodbertusning iqtisodiy g`oyalari

Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germaniyada, Shimoliy Greyfsvoldda 1805 yilda tug`ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo`yicha ma'lum vaqt ishladi. Burjua demokratik revoluysiyasi yillarida parlament a'zosi, keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. K.Rodbertus Germaniya mayda burjua iqtisodiy ta'limoti vakili bo`lib, Sen-Simon va sotsialist-rikardochilar g`oyalari ta'sirida edi. U xayoliy sotsializm va konservativ reformizm g`oyalari asosida o`zining eklektik konsepsiyasini yaratdi.

1842 yilda K.Rodbertus "Davlat-xo`jalik tizimimizni bilish yo`lida" deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari "sotsial xatlar" shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo`shimcha qiymat nazariyasini ko`rsatib o`tdi. U o`z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: "Agar ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo`lsa, ishchining yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko`pgina iste'mol buyumlarini yaratishi mumkindir. Bu chegirtma yerga xususiy mulkchilik va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar tomonidan mehnatsiz o`zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir" (K.Родбертус “К познанию нашего государственно-хозяйственного строя. Пять теорем”. M.,1935, стр.115). K.Rodbertusning nazariyasi va xulosalariga yuqori baho berish mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta'limotlar bilan yaqindan tanish va bu ta'limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi.
Shuningdek, olim o`z xatlarining birida qo`shimcha qiymat va uning vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko`rsatganligini va aniq qilib tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o`zining qo`shimcha qiymat nazariyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto "o`g`irlab" o`ziniki qilganligini isbotlamoqchi bo`ladi. Shuni aytish zarurki, Marks ta'limotiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o`ziga ham ma'lum edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sotsialistlari bu masalani yana qayta ko`tardilar. Ularning asosiy maqsadlari Marks ta'limotini kuchsizlantirish va uning ta'sir doirasini kamaytirish edi. O`z davrida F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning qiymat nazariyasidan so`lrikardochilar sotsialistik xulosalar uchun K.Rodbertusdan oldinroq ko`rsatib foydalanganliklarini aytdi. Shuningdek u K.Rodbertus qo`shimcha qiymatning foyda va yer rentasiga aylanish qonunini, kapitalistik sinflar o`rtasida qo`shimcha qiymatning taqsimlanishi, qonunni to`liq tushunmay, faqat renta nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham ko`rsatib o`tdi.
Haqiqatan ham, foyda va yer rentasini ishchilarga haq to`lamaslik samarasi deb hisoblash, bu hali qo`shimcha qiymatning ilmiy nazariyasini yaratish degan gap emas edi. Ingliz sotsialist-rikardochilar bu masalada K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar (biz bu haqda keyingi boblarda to`xtalib o`tamiz).
K.Rodbertusning iqtisodiy g`oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy asaridan tashqari, katta tomni tashkil etgan to`rtta "ijtimoiy xati"da bayon etilgandir. Unda u qiymatning mehnat nazariyasini sodda ko`rinishda tahlil qildi. qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan aniqlanmasdan, balki barcha mehnat harajatlari bilan aniqlanib, bu o`rinda bir xil mehnat xarajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat'i nazar bir xil qiymat hosil qiladi deb ko`rsatiladi. Bundan tashqari, mehnat doimo qiymat vujudga keltirishi alohida ta'kidlanadi. F.Engels "Falsafa qashshoqligi" asarining so`zboshisida K.Rodbertus qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o`zining qiymat nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi deb yozadi.
K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o`lchovi sifatida oltin va kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o`zgarmas o`lchov deb hisoblaydi. Bu o`rinda "mehnat kunlari" ham izohlanadi. Lekin olim xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo`jaligi sharoitida pulning zaruriyatini to`g`ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o`zining taqsimot nazariyasida klassik maktab vakillari
Yo`l qo`ygan xatolarni takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch bosqichdan iborat bo`ladi. Birinchi bosqichda K.Rodbertus ijtimoiy (milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo`linishini ko`rib chiqadi. Ikkinchi bosqichda u rentani kapital va yer rentasiga bo`lishga o`tadi. Va nihoyat, uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va yer rentasining kapitalist va yer egalari o`rtasidagi taqsimotini ko`rib chiqadi. K.Rodbertus ijodiy faoliyatining so`nggi yillari qiymatning mehnat nazariyasidan uzoqlashib mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta qurish loyihalarini e'lon qilish bilan bog`liq bo`ladi. Kapitalizmni Rodbertuschasiga isloh qilish sinfiy kurashsiz evolyusion yo`l bilan amalga oshirishni ko`zda tutar edi. Bu yo`l keyingi islohotchilik yo`nalishidagi nazariy maktab tomonidan qo`llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to`la chop etilgan. (К.Родбертус “Экономические сочинения” М.,ОГИЗ.Соц Экгиз, Л.,1936. Стр. 436).

XULOSA

Kapitalizmni mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan har tomonlama keng o`rganilishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida bu maktabning munosib o`rnini belgilab berdi. S.Sismondi va uning g`oyalari sanoat inqilobi, kapitalizmning nihoyatda tez sur'atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo`lib, shu jamiyatni iqtisodiy negizini va ijtimoiy tuzumini tanqid qilishda o`z aksini topdi.

Bu tanqid mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos ravishda oshirilib, kapitalizmning inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko`rsatib berdi. Siyosiy iqtisod fan sifatida inson baxt-saodati uchun zarur bo`lgan ijtimoiy rivojlanishni o`rganadigan fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida asosiy e'tibor mehnatkashlar, ayniqsa ishchilar sinfining ayanchli bir taqdiriga samimiy hamdardlik bildirishga qaratilgandir. Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy tahlil qilishda klassik maktabdan, ayniqsa A.Smit qarashlaridan nari o`ta olmadi. Olimning ishlab chiqarish bilan iste'mol o`rtasidagi qarama-qarshilikni ko`ra bilganligi katta xizmati bo`lsa, mashinalashgan ishlab chiqarishning ijobiy xususiyatlarini to`g`ri baholamaganligi uning jiddiy kamchiligi edi.
P.J.Prudonning mayda ishlab chiqarish sotsializmi Fransiyada va G’arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida keng yoyildi. Prudon qarashlarida ham ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmaligini uchratishimiz mumkin. Shunday bo`lsa ham Prudonizm g`oyalaridagi hozir ham kapitalizmni isloh qilish to`g`risidagi fikrlardan sotsial islohotchilikning ayrim ko`rinishlarida keng foydalanilmoqda.
Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdagi qarama-qarshilikni shu tovarlarni pulga aylantirish yo`li bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydi. U pulning mohiyatini to`g`ri tushunmay, hamma aybni ayirboshlashdagi nohaqlikdan deb biladi.
Shunday qilib, u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz saqlash kerakligini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat'iy nazar, Prudon kapitalistik taraqqiyotdan orqaga qaytish mumkin emasligini tushundi, lekin mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo`ldi.
K.Rodbertus ham o`z asarlari bilan nemis mayda burjua nazariyasiga katta hissa qo`shdi. U kapitalistlardan ishchilar sinfiga ishlab chiqarish mahsuldorligi oshganligi hisobidan ma'lum hissa berishlarini talab qildi.
K.Rodbertus qiymatning mehnat nazariyasida, qo`shimcha qiymat, yer rentasi nazariyalarida katta ijobiy natijalarga erishdi. Olimning yaratgan asarlari zamondoshlari, jumladan marksistik iqtisodiy ta'limot asoschilari tomonidan ijtimoiy fanlar rivojiga qo`shilgan katta hissa deb yuqori baholandi.