4-§. Past temperaturali Fermi-gaz temiodinamikasi
Past temperaturadagi fermi-gazning ichki energiyasi U v a zarralarning
soni N ni aniqlaylik. Buning uchun (11) dagi / ning taqribiy ifodasi
I =
I
s'de
J L
n -
[1 + -— — - (—
) 2]
+ 1
n + Г
6
u.
0
dan foydalanamiz, bunda (rrkT /fi„)~ gacha aniqlik bilan topiladi.
,
N
2 :
J = — -=-(.1-
-1
a V
3
(17)
\ kT 1
1
-
8 ч H
Agar T=0К bo'isa, yana awalgi natijani olamiz
,3
Л Г ,,,
Ц = Ш, = v
>'
2 a V
(18) va (19) dan
Я / 2
~ / 1 r 1
1
,HkT
,-i
Но
= ц ' ‘ И + - ( —
)4
8 Ц„
Kichik hadda /л ni Po bilan almashtirildi. (20) dan
(18)
(19)
(20)
1 nkT , ^
Ц = Ц 0[1 - г ( —
) Y ~ Ц,
8 ц 0
i _
v
с У
1_
12
/3/2 ni yozaylik:
U
, +
^ гЛ
8 I
Ц„
J
3,‘
a V
5
(18) va (23) ifodalardan ushbu nisbatni olamiz:
(22)
(23)
V
и _ i j
8 1 И У
N
1,
5
Bundan
1 +
1
+ -
U = - \ iN ----
5
1 + I
8
n 2 f k T V
8
nkT
Ifodani olamiz. (21) dan foydalanib, quyidagi taqribiy ifodani olamiz:
5
f nkT
1
-
1 +
1 +
V l
3 V Ио
1 +
5
(nkT
Z7 ^ rV
Ч Ио
J
\2lt
V
(24)
- j ЛИ.
12
1
+
1 Г nfcr
2 U „
i + A f —
12 U a
V
2
Bundan elektron gazning issiqlik sig‘imi J ni aniqlaymiz:
67
bunda
S = a T
(25)
a =
n 2N k 2
2ц(1
temperaturaga bog‘liq bo'lmagan doimiy kattalik.
Elektron issiqlik sig'im С juda past temperaturada chiziqli qonun C ~ a T
ga bo‘ysunadi. Bu esa tajribadan olingan natijaga mos keladi. Juda past
temperaturada kristall qattiq jismning to'la issiqlik sig'imi
C= aT+ AV
ifoda bilan aniqlanadi; bunda
A
= 1
Irt^kN
/ 5
T '0
. Bu temperaturada elektron
issiqlik sig'imi S fonon issiqlik sig'imdan ustunlik qiladi (3.4-rasm).
Past temperaturada elektron gazning bosimi va entropiyasini aniqlaylik.
n
2 и
2 N
P = — = — ц,
3
5V
1 +
12
r nkT 4
v Ho
J
(26)
Bizga malum
Bulardan foydaianib, bosim uchun (past temperaturada)
ifodani olamiz; bunda bosim P temperaturaning kvadratiga proporsional.
Solishtirma entropiyani aniqlaymiz: entropiya S ni
T
s
=
j*(Cv
/ T )d T
ifodadan aniqlash mumkin.
s-
n 2Nk
kT
(28)
Erkin energiya F ni F —U - ST ifoda orqali aniqlaymiz:
F = - N n , 1
1
12 v Но у
Shunday qilib, asosiy termodinamik param etrlarni absolut nol
temperaturadagi Ferm i sathi energiyasi ц 0 orqali ifodaladik. Qolgan
termodinamik parametrlarni esa shu aniqlangan asosiy termodinamik
parametrlar orqali ifodalash mumkin. Jumladan
f d F 4
p =
5V
Yoki ideal gaz formulasi P V = — U dagi yana (26)
P =
2N[x0
1 +
12
nkT
У. Ho
v
ifoda olinadi.
Oxirida kvant mexanika va kvant statistika yaratilganga qadar issiqlik
sig‘imga tegishli klassik statistikadagi ziddiyatga va uning kvant statistikada
hal etilishiga qisqacha to‘xtalaylik.
Birinchidan: metallarda elektr o‘tkazuvchanlik, issiqlik o'tkazuvchanlikni
erkin elektronlar modelidan foydalanib, (massani effektiv massa bilan
alm ashiirib) tusbuntirish mumkin. Klassik statistikadagi bu fikrga
(modelga) asosan metallarning issiqlik sig'imi izolatorlarnikidan taxminan
2 maria ortiq bo'lishi kerak. Chunki har bir zarraga (elektronga) klassik
statistik fizikaga asosan, ЪкТ/ l energiya to‘g‘ri keladi. M a ’lumki,
dielektrlarda (izolatorlarda) erkin eietronlar yo'q deb qaraladi. Ammo
tajriba ko‘rsatadiki, metailar va izolatorlarning issiqlik sig'imi yuqori
icmperaturada taxminan bir xil v;< alar Dyu!ong-Pti qonuniga bo‘ysunadi.
Bu ziddiya? kvant statist ikasida osonlikcha hal efiladi.
Ko'pgina metailarda Feirni sathi energiyasi ц.,,2 e К bilan lOeForasida
bo'ladi. Bu holda agar temperatura Г=300 A'bo'isa.
^
тг Л/. j kT
2
i’ /
ifodadagi { IT /f.i.,) uchun
kT
?,Qi)k
3k
—
^ ----- .=---- - 0,01
p
2-10
200
*JL *
^ 0,003к
ц
10 •
104
qjymatlar olinadi. л 2 / 2 ~ 5 bo'lganda. bu qiymatlardan elektron issiqlik
sig'imi umumiy issiqlik sig'imiga 0,075 va 0,015 hissa yoki 1,5%—7,5% hissa
qo'shishi kelib chiqadi. Amalda elektronlar kristall issiqlik sig'imga 2 % —8%
hissa qo'shadilar.
5-§. Kristallardagi energetik zonalar
I.
Kir ish. Qattiq jismlardagi elektronlarning hoiatlari erkin atomlardagi
elektronlar holatlariga ko'p jihatdan o'xshaydi, chunki kristalldagi qo'shni
atomlar elektroniarining o'zaro ta’siri atom tuzilishini, strukturasini to'la
buzib yubora olmaydi. Ammo shu bilan birga bu elektronlarning o'zaro
ta’siri tufayli erkin atomlardagi energiya sathlari shunchalik kuchli ta’sir
oladi va g'alayonlikka uchraydiki, natijada kristallarda bir qator uning
o'ziga xos yangi hodisa va effektlar paydo bo'ladi. Bu yangi hodisalardan
eng muhimi — erkin atomlardagi valent elektronlar energiya sathlarining
deyarli uzluksiz sathlarga — energetik zonalarga yoyilib ketishidir. Bu
energetik zonalar esa qattiq jismning elektr, magnit va optik xossalarining
sodir bo'lishiga sababchilik qiladilar.
70
2.
Energetik zonalar. Energiya zonalarining paydo bo‘lishini quyidagicha
tushuntirish mumkin. Faraz qilaylik, N ta erkin atomlar mavjud bo‘lsin.
Har bir atomning biror energiya sathi, masalan, i - sathi я karrali aynish
darajasiga ega bo'lsin. Ammo atomlar bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lmagani
uchun jVta zarralardan iborat bo‘lgan bu sistemada i — energetik sath N
karrali aynish darajasiga ega bo‘ladi. Endi atomlar bir-biriga yaqinlashib,
kristall panjara hosil qilsin. Bu holda atomlaming o'zaro ta’sirlari tufayli
erkin atomning N karrali holatlari o'zgaradi. Boshqacha aytganda, o'zaro
ta’sir bo'lmagan holdagi Ng ekvivalent (simmetrik) holatlar o'zaro ta’sir
tufayli buziladi va ular bir- biriga juda yaqin bo'lgani uchun energetik sathlar
dastasi deyarli uzluksiz energiya zonasini hosil qi!adi. Bu o'zaro ta’sir tufayli
birinchidan, energiya sathlarining pastga siljishi yuz beradi, chunki atomlar
orasida bog'lanish hosil bo'ladi (molekuladagi atomlar bog'lanishi kabi);
ikkinchidan, bu o'zaro ta’sirga, tabiiyki, atomdagi yadrodan uzoqdagi
valentli elektronlar duch keladilar (ta’sirga chalinadilar), chunki ular
qo'shni atomlarga eng yaqin joylashgan bo'ladilar;
uchinchidan, atomlar orasidagi muvozanat holatiga to'g'ri kelgan
masofa energiyaning minimum qiymatiga mos kelishi lozim. Yanada
atomlarning yaqinlashuvida ular orasidagi itarish kuchi tufayli energiya
ortib boradi (3.5-rasm).
Atomlar orasidagi
masofa
------------------------ e--------------------- >
i
i
I Г
■
1111
n
Г •
- muvozanatli knstalidad
ГГШ
1
c
N
i
atomlar orasidagi masofa
Energiya
3.5-rasm.
«:»‘ilin-..h!cl;iii, atomlar erkin bo'lgandagi energiya sathlari N ular
vaqmlusbib o'zaro ta'sirJa bo'iganda deformatsiyalanib, o‘zgarsalar-da,
ularning soni Л’„ o'zgarrnaydi. Boshqacha aytganda, s — zonada har bir
io ’g 'ii kViuvchi I *a eleklron, p ~ zonada har bir atomga to'gri
k>..iisvcin 5 ta elektron bo'ia olishi muinkin, ya’m S — zonada 2N ta, P —
/Oi’.ada ft.Vt,; bir-biriga juda yaqin joylashgan euergetik sathlar (o'rinlar)
L4;4:-di, ya’ni zonalarning yuqori chegarasi mavjud bo'ladi.
Мак:Шп, У hoiasda bit t a dan elektron bo'bin - atomlardagi valentli
tk-yrjnk:! N ;a. S zouadagi holatlar (encrgelik sathlar) soni 2N ta.
! \“ пОк, -'п-гп/ао, T~0K da shu S zonaning yanni Pauli prinsipiga asosan,
hi kit) io ‘Циг (urti ralemif zona dexiiadi), qolgan yanni bo ‘ah
(um о 'ihixiavchauUk zumsi deyiladi} zcriadan iboratdir (3.6-rasm). Agar
1
;»ia ^’.ektroS — zona elektronlar bilan
;г/>л»,«и bo'Sd'. Ammo — zona P - zona bir-birlni o'zaro yopgan bo'lsa,
Ivu-i !.
ho&ii qihdi. Ba’zi qattiq jismk.rda (yarim o'tkazgich va
dic-lci.[nkiarda) vale ml; zona bilan o'lkazuvehanlik zonasi orasida
laqiqungari Л energiya kengiikka ega bo'lgan zona mavjud bo'iadi (bu
hauc’a keyip.ruq to'xtalamiz).
Ан.;а qatiiq jism temperaturasi 7’>0 bo'lsa. yuqorida aytganimizday,
v-deuf fi zonaning Ferm i satht airondaci (yaqinidagi) elektronlar
------------------- ------------------------ ------------------------------------------------------------------------
r - -
^ I H i V
f
i
....................................................................................................................
^ s
'.s.
r
1
1 1
E sz
„С5 N
£ s
■ i _____________
5 b - r a s m .
7 2
o ‘tkazuvchanlik zonasiga issiqlik fluktuatsiyalar tufayli o‘tadi!ar. Bu
elektronlar, endi har bir atomga tegishli bo‘lmasdan kristalldagi barcha
atomlarga tegishli deb qaralishi mumkin. Bu fikrni shunday tushuntirish
mumkin: erkin atomlardagi valentli elektroniarning to‘lqin funksiyaiari,
atomlar yaqinlashib, kristall hosil qilganda, bir-birini qisman yopib
ketishadi. Shu sababli bir atomga tegishli elektron, ikkinchisiga ma’lum
ehtimol bilan o'tishi mumkin. Shunday qilib, elektron butun kristall
bo'yicha migratsiya qilib yurishi mumkin.
3.7-rasmda S holat funksiyalarini bir-biri bilan qisman umumiy-
lashishi, yopishi ko‘rsatilgan. 0 ‘tkazuvchanlik zonasidagi bunday elektron
atomlarga ozmi-ko‘pmi bog‘liq bo‘lganligi uchun unga tashqi elektr
maydon ta’sir etsa, uning harakati erkin elektronlar harakatidan
farqlanadi. Ammo uni effektiv massa m' bilar^erkin harakatlanayotgan
zarvadli zarra deb qaralishi mumkin, ya’ni eE = >n a . O'tkazuvchanlik
zonasidagi bu m' massali zarra erkin harakatlanayotgan elektrondan farqli
bo‘lganligi sababli (uni, zarrani) kvazielektron deyiladi. Oddiy hollarda
kvazizarraning (fonon, polyaron va shu kabilarning) massasini topish
uchun dispersiya qonuni E(p ) berilgan bo‘lsa,
1
d 2E ( p )
m
D P2
ifoda orqalijopiladi; bunda o'tkazuvchanlik zonasidagi elektronning E
energiyasi, P kvazimpulsi. Dispersiya qonuni anizotropiya xarakterga ega
bo'lsa, effektiv massa tenzor xarakterga ega bo‘ladi.
T
3.7-rasm.
73
Kristall qattiq jismdagi o'tkazuvchanlik zonasida harakatlanayotgan
elektron uchun effektiv massa m’ aniqlangan boMsa, u holda
P~
2 m
o'rinli boMadi, bu holda holatlar zichligi
r '
1/:
о
f
2 m * T ~
g(E) = OS
,0 = 271— -
V
h~ )
ifoda bilan aniqlanadi.
Um um iy holda o‘tkazuvchanlik zonasidagi elektron va valentli
zonadagi teshik (kovak) energiyalari im pulslar bilan murakkab
bog‘lanishda boMadi. Ammo amalda oMkazuvchanlik zonasi tubi yaqinidagi
elektronlar va valentli zona yuqorisidagi teshiklar (kovaklar) bilan ish
ko‘riladi. Bunday elektronlarni eflektiv m'e massali kvazielektronlar va
effektiv m' massali ]e| - zaryadli kvazipozitronlar deb qaralishi mumkin.
Bu hoida holat zichligi funksiyasi erkin eiektronlardagi kabi paraboladan
iborat boMadi (q. 3.8 rasm).
3.8-rasm.
Bu holda dispersiya qonuni
t:{p)= A + ^ - - (elektronlar uchun),
e (p)=:^y
г
(kovaklar uchun),
* *
P
ko‘rinishda yozish mumkin. Bu yerda tashqi elektr maydon ta’siri tufayli
valentli zona «shifti» dagi elektronlardan qisman oMkazuvchanlik zonasiga
oMis.hi mumkinligini ham nazarda tutmoq kerak.
74
Download Do'stlaringiz bilan baham: |