С = к
J(jcZ)"g(co)3 N k
0
Bu holda x Z « 1 ekanligidan
(
Dn
b)[)
j ( x Z f g(co)jco « Jg(co)i(o = 3 N
(78)
0
0
D em ak, holatlar «yig‘indisi» ossillyatorlar y ig ‘indisiga teng. (78) ni Debay
sharti deyiladi. g(co) ning (75) dan qiym atini (78) ga q o ‘yib olam iz
3
wD
jcoVco
CO,
3 N
2 n 2v i ,f
2tc2v 3
B undan n o m a ’lum coD n i topam iz:
ю ’ = 6
ti
2N
v
*
(79)
H olatlar zichligi g(a>) ning (75) ifodasini coD orqali quyidagicha yozam iz
(2.8 rasm ):
g(co)=<
9M o2
or.
ft(D,
CO < CO,
(0 > CO,
TD - ——- ni Debay temperaturasi deyiladi.
К
(
80
)
4 7
Birlik hajmdagi ichki energiya U ning ifodasini yozaylik:
9 . У Г Г | x d x
9 N k T | x d x
Ti
j , v (
9 /V
/-.со
,
9 Nk T
j x d x
9 N k T j x dx
К с ) ф > /( o = —
--f— ю-rfo) = ----— - ------- — -
J
cor J e - 1
c) t,
J e - 1
,vn
J e - 1
1)
U 0
U,L
bunda
x D = t m D ! k T = TD / Г = г ].
£>(r|)ni Debay funksiyasi deyiladi. Demak, kristallning ichki energiyasi uchun
U = 3 N kT C (r\)
(82)
ifodani olamiz. Bu (82) ifodadan kristallning fonon m odeli asosidagi
issiqlik sig'im ifodasini olamiz:
С = - - = 3NkD {r\) + 3 nK t — - -
d T
a n dT
(83)
1.
Yuqori tem peraturali holni qaraylik. Bunda T » TD ( x « l) shart
bajarilsin.
Bu holda quyidagi yoyishdan foydalanam iz (q. M asala 2.2)
Bu holda
x
1
,
x
-------------= A ' " ----------
X
H----------
e ' - l
2
12
(84)
D (i 1)
~
п I
■ I
Л " - — л + —
2
12
dx = 4
У
1
4
1
,
------- Г| + — ц -
...
11
3
8
60
3
1
,
— T| + — Г)"
8
20
D em ak, bu holda
U = 3 N k T
B undan
С =
3 T
\ _
о
1
+ ----
f'
-j-'
\
* D
8 Т
20 [ т )
d U
1 ( т Y
— = 3 N k 1 -
D
д Т
20 к т )
■f- * * •
(85)
(
86
)
(87)
2. Past tem peraturali holni qaraylik. Bunda TD » T shart bajarilsin.
Bu r) —»• со holda
4 8
j
i ;c d x
D ( r j ) -
I
--
( 4 ) --
'П'’ J t ' --1
ij ‘
»1 JO
D e i n a k ,
Bunda,
DU
O'!
U
=
W k T D ( ^ )
-
3 N k T
3N k T 'it ‘
; , n
Л']'''
~ V
__
D U
_
1 2 л 1 N k
, _
\ 2 n ; N k
|
Г
j
DN
57
;:
Г, j
('Рф ifoda kristall qattiq Jism m iq lik sig'imi a chcf’ (1919-yiida olingan)
Debay qonunidir.
Izoh. Issiqlik sig’imi ifodasi (77) dan T << Tt) bo 'ig an d a D ebay
qonunir.i bevosita olish m um kin, X aqiqatan ham
V>f->
-
^
X l
l „
_
V:
С ~
f(.v Z )V A > = 9M .| — j [z'-xM:, ■--- 3 M 4 ' \ z :x \ l < (a n
\ T
: ,
j
J
I ] '
J
' ■
'
t n~v
Bunda integral x >> / b o ‘lg a n 'h
-
I
' M
-
■r 4
’л d x
4я*
4
■
— - .... - -
4 ^ ( 4 ) Г ( 4 )
'--!
15
(9 :>)
ekanligidan foydalanib, yana D ebay qonuni
С
l 2 n 4N k
T
T,
D
/
olinadi.
Integral uchu n
4 -
№ .
276
4 9
ifoda olinadi; bu yerda q( S) - zeta funksiyaning qiymatlari jadvalda beriladi.
( 3 ^
ц 2
( 5 ^
я 4
4 ~ = 2 ,6 1 2 ; Ш ) = ~ ;
1341; 4(3) = 1,202; 4(4) = — ;
u
)
'
6
\ 2 )
90
4(5) = 1,037; 4(6) = - ^ -
945
Bir necha qattiq jism larning D ebay tem peraturasi TD ni quyidagi jadvalda
keltiramiz.
Jadval
Qattiq jismlarning Debay temperaturasi.
T ° K
Kristall I e m p e ra tu ra
Q o 'rg 'o s h in
88
Yod
106
Benzol
150
Kaliv
100
N atriy
172
Osh uizi
281
Mis
315
Temir
453
Berilley
! 000
Olm os
I860
Shunday qilib, Debay qonum ga ko'ra T —> 0 bo'lganda issiqlik sig‘im
C~T3 qonun bo'yicha nolga intiladi. Past tem peraturalarda eksperim entda
shunday qonuniyat kuzatiladi.
A m m o bir qator hoilarda, Debay tem peraturasi TD tem peraturaga
bog'Iiq bo'lgani uchun (2.9-rasm ), issiqlik sig'im ning tem peraturag a
bog'liqligi Debay qonunidan chetlanadi. Buning sababi shuki, o‘zining
real kristall panjaralariga ega bo'lgan real kristall uzluksiz (yaxlit) muhit
(kontinuum) bilan almashtirilishi va uning uchun maksimum chastota
соD qabul qilinishidir. Bunday almashtirish nisbatan kichik chastotalar
(katta to'iqin uzunliklar) uchun yaxshi natija beradi, chunki bu holda
bunday to'iqin uchun kristallning atom tuzilishi unchalik katta ahamiyatga
ega emas. Chastota ortishi bilan kristallning strukturasi (atomlararo masofa)
rol o'ynay boshlaydi va demak, issiqlik sig'imining temperaturaga bog'liqligi
Debay qonunidan chetlana boshlaydi. 1 К atrofida tajriba natijalarining
Debay qonunidan chetlanishi kutatiladi; bu sohada kristallning elektron
strukturasi (elektronlar sistemasi issiqlik sig'im i) fonon strukturasidan
ustunlik qilishi sabablidir (2. 10-rasm).
100
Vismut (lii)
2.9-rasm.
2.10-rasm.
M asala 2.2.
Debay funuksiyasidagi
3
1
4
*
2
1 ,
x
----- = X ----x + —
e'
- 1
2
12
yoyilmaning yuqori temperaturada o'rinli ekanligini isbot qiling.
5 1
Yechish. Yordatnchi funksiya
f ix ) =
( 1)
e - 1
kiritib, uni x=0 atrofida leylo r qatoriga yoyaylik:
/(>;) = / (0 ) + / '( О)* + | / W
+ ...
(2)
1
,vel
e ‘(l - x) - 1
'
" ( '
• 1
( ё - l f
( e ' - l f
( 3 )
f i x ) -
K’' - 1)"
!C - 1)
'
-- У
=
1
+ a: +
+ ...
Л
,
x~
— =
1
+ a: + —
n\
2
(5)
lim
.
lim
x
lim
1
---- - J ( x ) ------ - — — = ---- - - = 1
(6)
x —> 0
л ".> 0 e — ]
л —> 0 e
f ( x ) _
£-'(1
-
x) -
1
^
e'{\
- ~ v
I l l = _
I
.v —> 0
(£?' — 1)"
2 ( e ' - l ) e '
2(e' - i)
2'
2
A * )
1
- ( ..
x e '
+
x e '
-
2 e~ '
+ 2 x e*' +
2 e ')
=
x —> 0
( r - i)
--- i--- (xe: ' + xe' - 2e2 ‘ + 2e ') ->
«'
l i !
e2‘ + 2xe2' + e' + xes — 4e" ' + 2e,t
—^ ------------------_------------ —>
3(ел - 1) V
- Зе' + 2e' + 2хё + 1
- 1ел + 2хех + 2е'
1
^
--------------------------
>
---------------------- > _
/8ч
Ь{е' - 1)е‘
6 е '(е ' - I) + 6 е"
6
Demak, (6), (7) va (8) ni (2) ga qiyib topamiz.
z w = i - f + i . . .
(9)
(9) ni x2 ga ko'paytirib, asosiy matndagi yoyilma (84) ni olamiz, ya’ni
5 2
■'ч" '
"
2
12
M asala 2.3.
Debay modeliga asosan kristallning ichki energiyasi U va
issiqlik sig‘imi С quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi:
U = 3N kTD (j}),
( I )
C = 3 N k D c(r\),
( 2)
bularda
3
f x dx
D {
л) = — -
Л j (
Л J c ' - 1
(3)
4
3 " j V 4 j
3 V j c V dx
Dc(x\)
= —
Z л- dx = —
—
— 7
(4)
Л
J
т у ’ J ( e ’ -
1
Г
0
’ o '
Kristallning a) yuqori temperatura 7’ » TD va b) past temperatura
T « TD uchun Debay funksiyalari D ( Л ) va О с (л ) ni aniqlang. Olingan
natijalarni izohlang.
Yechish. a) T » TD yoki X « 1 ho!. Bu holda 2.2 masaladagi
л"
,
x
x~
-----~ 1 -----1
---
(5)
еч - I
2
12
ifodadan foydalanib, О (л ) va D c O l) ni topamiz:
f
3
1
,
u
= 3
NkT]
1 - - n + —
IV
8
20
Demak, yuqori temperaturalarda
3
T
»
Tn
С - ?>Nkl
1 -
- л
-f
л •
) , T » T,
(9)
(8)
i /.(Hi. [. .LvlДГ
-~>
ft
I
_
Д .(П ) =
j x 'E (x ) da E ix ) =
— 7 = ---- ------
ту J
(eJ - 1)'
c' + e 1 - 2
1
П
r —!
f ' = У x ’ / n\
e r ■- / (— I )” x” / ni
/
j
/
j
ni
dan foydalanib, taqribiy ifodasi
E (x ) - -
1 +
x~
12
12
olinishi mumkin. Bu holda [) (:,) ning ifodasi
АЛЛ) = 4 f-v
П r
-■ \ix = 1 - --TV
12
/
20
bo'ladi, Bu holda
(
1
• л
С = З М ! 1----
TV
I
20
(
10
)
( П)
(
12
)
Har xii taqribiyliklardan foydalanilgani uchun С ning (9) va (12)
natijalari har xil. Ammo (9) natija aniqroqdir.
Izoh 2. Ichki energiya U va issiqlik sig‘im С ning (8) (9) va (12)
ifodalaridan ko‘rinadiki, yuqori temperaturada (x « 1, T » TD) Debay
nazariyasi klassik fizika natijalariga, ya'ni ossillyatorning o‘rtacha energiyasi
k T va issiqlik sig'imi 3 Nk ga (Dyulong-Pti qonuniga) oiib keladi.
A O l) =
Л
[ ~ ~ l dx
n
J e -
1
b) Past temperaturalarda
Download Do'stlaringiz bilan baham: |