O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‟ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA LEKSIK SATX BIRLIKLARINI TADQIQ QILISHNING METEDOLOGIK 
ASOSLARI VA TASNIFLASH MEZONLARI 
Annotatsiya 
Turkiy tilning turli bosqichlarida yaratilgan ko‘plab bebaho adabiy-badiiy asarlar leksikasi ham ko‘plab qadimgi, aksariyati 
xalqning moddiy madaniyati bilan chambarchas bog‘liq noyob elementlarni o‘z ichiga olgan leksik qatlamni turli aspektda tadqiq 
etishda boy manba vazifasini o‘taydi. Bunday so‘zlarni aniqlash va o‘rganish qiyosiy-tarixiy leksikologiyaning asosiy 
vazifalaridan biri bo‘lgan turkiy tillar lug‘atining semantik rivojlanish jarayonini tiklashda juda qimmatli material beradi. 
Kalit so‟zlar:
semantik maydon , leksik-semantik guruh,paradigma, leksema, nomema, semema. 
Kirish. 
Zamonaviy 
tilshunoslik 
nazariyasining 
rivojlanishi jarayonida turli darajadagi til birliklarining tizimli 
munosabatlari va funktsional xususiyatlarini o‘rganish, 
ularning 
umuman 
semantik 
korrelyatsiyasi 
dolzarb 
muammolardan biri hisoblanadi. Til xususiyatlarini tizimli 
o‘rganishga qadar ko‘plab tadqiqotlar, asosan, morfologik va 
sintaktik hodisalarga qaratilgan va leksik birliklar masalasi, 
xususiy va tasodifiy xarakterga ega edi. Tilda inson omilining 
yetakchilik mohiyati, til haqidagi fanda antropotsentrik 
yondashuvning asosiy tamoyilga aylanishi Tilshunoliksning 
markaziy muammolaridan biri bu tilning tizimli mohiyati 
masalasidir. Tildagi tizimlilik ichki munosabatlar bilan 
bog‘langan elementlar to‘plamida o‘zini namoyon qiladi. So‘z 
boyligini sistem-struktur tadqiq qilish asosida semantik 
maydon yoki leksik-semantik guruhlash nazariyasi shakllandi. 
Mavzuga 
oid 
adabiyotlar 
tahlili.
Jahon 
tilshunosligida Y.Trir, L.Vaysgerber, V.Portsig, G.Ipsen, 
L.Yollas, F.Donrzeyf, V.Vartburg, X.Kasares, Yu.N.Karaulov, 
V.V.Morkovkin kabi olimlar tomonidan semantik maydonning 
nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqilgan. 
O‘zbek tilshunosligida H.Ne‘matov, I.Qo‘chqortoyev, 
A.Nurmonov, 
E.Begmatov, 
R.Rasulov, 
T.Mirzaqulov, 
O.Bozorov, R.Safarova, B.Qilichev, M.Narziyeva, D.Hojieva 
kabi qator tilshunoslarning ilmiy tadqiqotlarida maydon 
nazariyasi muammolari, o‘zbek tili leksikasini semantik 
maydon sifatida tadqiq qilish asoslari o‘rganildi. Bu borada 
amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari o‘zbek tili leksikasini 
maydon nazariyasi asosida o‘rganishda muhim ahamiyatga 
ega. Maydon tushunchasi va uning tilshunosdagi o‘rni 
masalasi A.Sobirov va SH.Iskandarovaning ilmiy ishlarida 
monografik tarzda tadqiq qilindi. 
Semantik maydon (SM) – bu bir-biriga bog‘liq 
ma‘nolarga ega bo‘lgan so‘zlar guruhining ma‘lum bir struktur 
qonuniyatlar asosida guruhlanishi.[ 1]. Semantik maydon 
nazariyasi, har qanday sathdagi lisoniy birliklar ichki 
izolyatsiyalangan shaklda emas, balki tizimdagi boshqa 
birliklar 
bilan 
faqat 
paradigmatik 
va 
sintagmatik 
munosabatlari tufayli lingvistik ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Ushbu tamoyil leksik semantikaga nisbatan qo‘llaniladi. 
Semantik maydon ma‘lum bir arxisema asosida 
birlaShuvchi so‘z va iboralar majmui. Masalan, vaqt semantik 
maydoni yil, oy, hafta, kun va h.k. leksik, frazeologik 
birliklardan tashkil topadi[ 2]. 
I.N.Kabanovaning tahliliga ko‘ra, semantik maydon 
tushunchasining asoschisi J.Trir nazariyasining yangiligi 
uning so‘z ma‘nolarini o‘rganishga struktur yondashishida edi. 
U tilning butun so‘z boyligini yaxlit tizim sifatida ko‘rib 
chiqdi, unda har bir leksik birlik tizimning boshqa elementlari 
bilan 
munosabatlarda 
belgilanadi 
va 
ajralib 
turadi. 
Mozaikadagi kubiklar rolini o‘ynaydigan har bir alohida so‘z, 
J.Trir ta‘riflaganidek, so‘z boyligi bilan qamrab olingan 
barcha ma‘nolarni bo‘shliqlarsiz to‘liq qamrab oladi va yaxlit 
maydonni, ya‘ni mozaikaning bir turini hosil qiladi, agar bitta 
birlikda o‘zgarish bo‘lsa, bu muqarrar ravishda qo‘shni 
birliklarning o‘zgarishiga olib keladi [ 3].