O’zbyekiston ryespublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

1.3-rasm. Biogeotsenozning tuzilmali-funktsional sxemasi.

Biogeotsenoz ta‘rifidan kelib chiqqan holda, uni ikkita bosh tuzuvchilarga ajratish mumkin: tirik organizmlar jamoasi (biotsenoz) va abiotik omillar-muhit yig’indisi (biotop yoki ekotop). O’z navbatida, biotsenoz o’simliklar jamoasi (fitotsenoz), hayvonot dunyosi (zootsenoz) va mikroorganizmlar (mikrobotsenoz), ekotop esa iqlimiy (klimatop), suvli (gidrotop) va tuproq-gruntli (edafotop) komponentlardan tuzilgan.

SHuni ta‘kidlash lozimki, ba‘zi olimlar biogeotsenozlarning mavjudligini umuman tan olishmaydi, yoki ularni ekotizimlar tushunchasi bilan o’xshatishadi. Shuning uchun mualliflar «biogeotsenoz» va «ekotizim» tushunchasiga yana bir marta qaytishni lozim deb topishdi.
Bu tushunchalar bir-biriga yaqin. Biroq ular bir-biriga o’xshash so’zlargina emas. Ekotizim tushunchasi o’zining beo’lchovligi bilan biogeotsenozdan kengdir, ya‘ni istalgan biogeotsenoz ekologik tizimdir, har qanday biogeotsenoz ekotizim hisoblanib, tizimning «atomar» tuzuvchisi sifatida qatnashadi. Ekotizim biogeotsenozning bir qismi bo’lishi mumkin, lekin shunday ekotizimlar mavjudki, ular biogeotsenoz tarkibiga kirmaydi.
1.7 Biogeotsenozda o’zaro bog’liqlik xususiyatlari. Ekotop, biotsenoz va ularning komponentlari moddiy ham energiya jihatidan o’zaro bog’liqligi 1.3 rasmda ko’rsatilgan. Bu o’zaro bog’liqlik ba‘zi bir xossalar bilan tavsiflanib, ularni N.F.Reymers (1990) printsiplar deb atagan. U A.Tineman, G.Rants va Y.Illieslarning ilmiy ishlariga tayangan holda, ularni to’rt printsipga ajratadi. Birinchi printsip - xilma-xillik: biotop sharoitlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, shunchalik biotsenoz turlari ko’p bo’ladi. Birinchi printsipning paydo bo’lishiga yomg’irli tropik o’rmonlardagi katta turlarni o’z ichiga olgan biotsenozlar va muhit sharoitlarining g’oyatda xilma-xilligi kiradi.
Ikkinchi printsip - chetga chiqish sharoitlari: biotop me‘yordan qanchalik chetga chiqsa, shuncha biotsenoz qashshoqlashib boradi, shunga qaramasdan ayrim turlarning alohida yashaydigan organizmlarning miqdori birinchi holatdagidan nisbatan ko’p bo’ladi. Bu birinchi navbatda ekstremal, biotoplarga taalluqli, masalan, muhitning o’ta ifloslanishi bilan izohlanadi.
Uchinchi printsip - muhitning bir tekis o’zgarishi: muhit sharoitlari qanchalik bir tekis o’zgarsa va shuncha uzoq payt biotop o’zgarmay qolsa, biotsenoz tobora turlarga boy, vazmin va barqaror bo’ladi. Bu evolyutsion - dinamik printsip. Demak, biotopda qanchalik tez o’zgarish sodir bo’lsa, turlarining bu o’zgarishlarga moslashishi qiyin kechadi va turlar tarkiblarining qashshoqlashishiga olib keladi.
Nihoyat, to’rtinchi-jins tur namoyondalari printsipi: jinslarning boy turi, odatda biogeotsenozlarda o’zining birdan-bir namoyondasi mavjud (G.F.Gauze nazariyasi, keyingi bobga qarang).
Tabiiy biogeotsenozlarga (butun ekotizim) kiruvchi turlarning faoliyati, muhitda o’zini mavjudligini saqlashga y¢naltiriltirilgan. Turlar muhitni yo’q qilmaydi, vaholanki bu o’z-o’zini yo’q qilishga olib kelgan bo’lardi.
Uzoq vaqt oralig’ida jamoalarning ajralganlik darajasi kamayishi mumkin, ekotizimda begona turlar tarqaladi. Natijada bitta biogeotsenoz asta-sekin qonuniy ravishda boshqasiga almashadi. Buni insonning tabiatga nisbatan keng miqyosidagi ta‘sirida ham ko’rish mumkin.
1.8 Populyatsiya ekotizim bo’la oladimi? SHubhasiz, populyatsiya ham jamoadir, biroq u bir turning alohida yashaydigan organizmi bo’lishiga qaramay, populyatsiya va jamoa tirik materikning har xil ierarxik darajasini tashqil etadi (1.1-rasmda ko’rsatilgan).
Bizning fikrimizcha, populyatsiya uni o’rab turgan muhiti bilan birgalikda qaralsa, ekotizim bo’lishi mumkin.
SHu nuqtai nazardan botaniq T.A.Rabotnov (1950) biogeotsenoz va biotsenozning aniq chegarasiga kiruvchi organizmlarni turkumlar yig’indisi sifatida tsenopopulyatsiya tushunchasini kiritgan.
Tsenopopulyatsiya to’g’risidagi kontseptsiyani B.A. Bkov (1970) rivojlantirdi.