|
Adabiyotlar:
“Erkin iqtisodiy zonalar tо‘g‘risida”gi О‘zbyekiston Ryespublikasi qonuni 25.04.1996
“Xorijiy invyestiцiyalar tо‘g‘risida”gi О‘zbyekiston Ryespublikasi qonuni 30.04.1998.
Karimov I.A. О‘zbyekiston iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yо‘lida T. О‘zbyekiston,. 1996.
Karimov I.A. “О‘zbyekiston 21 asrga intilmoqda” T. О‘zbyekiston,. 1999.
Karimov I.A. О‘zbyekistonda dyemokratik о‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yо‘nalishlari. Ikkinchi chakirik О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisining 9-syessiyasidagi ma’ruza, 2002 yil 29 avgust
Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni dyemokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modyernizaцiya va islox etishdir. T.: “О‘zbyekiston”, 2005.
Xalilov X., Li D.M. Vnyeshnyeekonomichyeskaya svyazь Ryespubliki Uzbyekistan. (Uchyebnoye posobiye). GNK RUz. Tashkyentskiy nalogovqy kollyedj, 2000.
Bulatov A.S. Mirovaya ekonomika. Uchyebnik .M., 2003.
Avdokushin YE.F. Myejdunarodniye ekonomichyeskiye otnosh. Uchyebnik. M ., 2004.
Lomakin V. Mirovaya ekonomika. Uchyebnik. M., 2004.
Nazarova G.G‘., Xalilov X., Eshtayev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti” (О‘quv qо‘llanma). T., 2005.
5- bob. Xalqaro kapital migraцiyasi va transmilliy kompaniyalar
§ 5.1. Kapital eksporti - xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
ilg‘or shakli sifatida
Kapitalni xorijga chiqarish, uning davlatlar orasida faol migraцiyasi zamonaviy jahon xо‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim ajratib turuvchi tomoniga aylandi.
Kapital olib chiqish jahon xо‘jaligining chuqur rivojlanishi davrida tovar olib chiqish monopoliyasini sindirdi. Tovar olib chiqishni tо‘ldiruvchisi va uning vositachisi bо‘lib, kapital olib chiqish xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida aniqlovchi omilga aylanib bormoqda. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining (IHRT) baholashiga qaraganda, 80-yillardan boshlab tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yо‘natirilgan invyestiцiyalarning yillik о‘sishi taxminan 34-35% ni tashkil etib, xalqaro savdo о‘sishidan qariyb 5 marta kо‘proqdir.
Kapital olib chiqish ma’lum bir milliy davlat о‘z aylanmasidan bir qism kapitalni olib, uni boshqa bir davlatning ishlab chiqarish jarayoniga va aylanmasiga tovar yoki pul formasida joylashtirishida namoyon bо‘ladi. Dastlabki yillarda kapital olib chiqish jahon xо‘jaligi pyeryefyeriyasiga kapitalni eksport qiladigan kam sonli sanoati rivojlangan davlatlarga xos bо‘lgan xolos edi. Jahon xо‘jaligining rivojlanishi esa bu jarayon doirasini syezilarli ravishda kyengaytirdi, natijada kapital chiqarish har qanday muvaffaqiyatli, dinamik rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotning funkцiyasi bо‘lib qoldi. Hozirgi kunda kapitalni ilg‘or sanoati rivojlangan davlatlar ham,о‘rtacha rivojlangan davlatlar ham, rivojlanayotgan, ayniqsa “yangi industrial” davlatlar ham chiqarmoqdalar.
Kapital olib chiqishning asosiy sababi uning ma’lum bir davlatlarda “nisbatan" ortiqcha bо‘lib qolishligidir. Ishbilarmonlik foydasi yoki foiz olish maqsadida kapital chyet elga chiqariladi. Kapital eksporti ichki invyestiцiya uchun kapital yetishmagan holda ham amalga oshirilishi mumkin. 90-yillarda umumjahon bо‘yicha ortiqcha kapital 180-200 mlrd. dollarga tyeng dyeb baholangan edi. XX asrning ikkinchi yarmidan sо‘ng chyetga kapital chiqarish tinimsiz о‘sib bordi. Kapital eksporti hozirgi kunda о‘sish sur’atlari bо‘yicha tovar eksportini ham, sanoati rivojlangan davlatlarda yalpi ichki mahsulotning о‘sish darajasini ham orqada qoldirmoqda. Kapital olib chiqish masshtabining kyeskin kyengayishi xalqaro migraцiyaning kuchayishiga olib kyelmoqda.
Xalqaro kapital migraцiyasi- kapital egasi uchun foyda kyeltiruvchi, davlatlar orasidagi qarama-qarshi harakatdir. Har bir davlat bir vaqtning о‘zida kapitalning importyori va eksportyori bо‘lib hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida katta foyda uchun kapital olib chiqishning eng muhim sabablari quyidagilardan iboratdir:
- kapital olib chiqilayotgan davlatda uning ortikcha tо‘planganligi;
- jahon xо‘jaligining turli zvyenolarida kapital talabi va taklifining mos kyelmasligi;
- mahalliy bozorni monopolizaцiya qilish imkoniyati mavjudligi;
kapital eksport qilinadigan davlatda arzonroq xom-ashyo va ishchi kuchining mavjudligi;
- barqaror siyosiy holat va umuman qulay invyestiцion muhitning mavjudligi.
Amaliy hayotda invyestiцiya qilish zaruriyati о‘zida invyestiцion muhitning barcha qismlarini mujassamlashtirgan sabablar komplyeksi va shuningdyek ayrim bozorlarning nisbiy ustunligi tamoyillari bilan byelgilanadi. Kapital olib chiqishga sabab bо‘luvchi va uni rag‘batlantiruvchi omillar quyidagilardir:
1. Kapital olib chiqishni faollashtiruvchi, harakatlantiruvchi kuch bо‘lib milliy iqtisodiyotlarning о‘sib borayotgan о‘zaro bog‘liqligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi xalqaro kapital harakatiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Kapital eksportining bosh omili bо‘lib, tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yо‘naltirilgan invyestiцiyalar ishlab chiqarishni xalqaro ishlab chiqarishga aylanishi va shuningdyek xalqaro mahsulot yaratishidir. Xalqaro mahsulot-global xalqaro bozorda sotiladigan mahsulotdir. U unifikaцiya qilingan va gyeografik joylashishi, milliy yoki boshqa о‘ziga xosliklardan qat’iy nazar sotiladi (avtomobillar, samolyotlar, radioelyektronika, komp’yutyerlar, asbob-uskunalar va h.k.lar).
2. Xalqaro sanoat koopyeraцiyasi, transmilliy korporaцiyalarning shо‘ba korxonalariga qо‘yiladigan qо‘yilmalari.
3.Sanoati rivojlangan davlatlarning iqtisodiy о‘sish sur’atlarini ushlab turish, sanoatning ilg‘or sohalarini rivojlantirish, bandlik darajasini saqlash uchun syezilarli hajmda kapital jalb qilishga yо‘naltirilgan iqtisodiy siyosati.
4. Xorijiy kapital jalb qilish yordamida о‘z iqtisodiy rivoji uchun syezilarli turtki byerish, “kambag‘allik doirasidan” chiqib kyetishga harakat qilayotgan rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy о‘z-о‘zini tutishi.
5. Ekologiya omillari syezilarli ta’sir kо‘rsatadi. Xalqaro korporaцiyalar qattiqlashayotgan ekologik normalar tufayli ishlab chiqarishni sanoati rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga kо‘chirishi.
6. Kapital oqimini yо‘naltiruvchi va tartibga soluvchi xalqaro moliyaviy tashkilotlar muhim rol о‘ynashi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
