|
§ 3.3. Tarif siyosatining asosiy kо‘rinishlari
Milliy xо‘jaligining holatiga boglik ravishda bojxona siyosati olib borishning ikki variantini ajratib kо‘rsatish mumkin - iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlardagi bojxona siyosatlari.
Rivojlangan mamlakatlar uchun kup ustunli tariflar xos bulib, u turli import boji stavkalari: barcha davlatlar uchun taallukli bulgan mikdori baland umumiy stavkalar, eng qulay sharoit yaratish ryejimi stavkasi (ikki mamlakat urtasida kyelishilgan xolda urnatilgan savdo opyeraцiyalarining imtiyozli tartibi), kambagal, past darajada rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlardan kilinadigan importlar uchun byelgilangan pryefyeryenцial koeffiцyentli stavkalarni nazarda tutadi.
Rivojlangan mamlakatlar bojxona tariflarining boshka bir xususiyati, bu tariflarning 1988 yilda joriy etilgan «Xalqaro tovarlarni tavsiflash va kodlashtirishning uygunlashtirilgan tizimi» (UT) bilan korryelyaцiyasi (о‘zaro bog‘liqligi) hisoblanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi bojxona siyosatining uziga xos xususiyati eksport bojlaridan kyeng kulamda foydalanish va nisbatan yukori import tarifi stavkalarini ushlab turish (bu stavkalar rivojlangan mamlakatlar uchun misli kurilmagan darajaga yetadi - 50-100 foizgacha, Misr, Ekvador, Pokistonda hatto bundan ham yuqori) xosdir.
Bundan tashkari kupchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda, AQSH, YAponiya va YEvropa dyerjavalaridan farkli ravishda, eski Bryussyel tovar nomyenklaturasidan yangi Uygunlashtirilgan tizimga endigina utishmokda. SHuning uchun ularning ba’zilari kо‘p kolonkali tariflarni qо‘llaydi (Syenyegalda — 9 ta, Malida — 17 ta). Milliy tariflar bilan bir katorda jaxrn iqtisodiyotida bir nyecha mamlakatlarni bojxona ittifoqlariga birlashishi kyeng tarkalib bormokda. Bojxona ittifoklari tashki savdoni davlatlararo tartibga solishni turli kо‘rinishlaridan amaliy foydalanishmokda, bunda ular turli hududiy va global xalqaro tashkilotlar kо‘magiga suyanmokda.
Bojxona bojlarining mohiyati va kо‘rinishlari
Tashqi iqtisodiy faoliyat amaliyotida tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning eng kyeng tarqalgan usullaridan biri bojxona bojlari hisoblanadi. Bojxona boji iqtisodiy mohiyati jihatidan tovar davlat chyegarasidan о‘tayotganda olinadigan maxsus pul yig‘imi, soliqni bildiradi.
Bojxona bojlari kо‘rinishlarining turli-tumanligi ularning tovar oqimlarini tartibga solish jarayonida bajaradigan funkцiyalarining nihoyatda kyeng kо‘lamliligi bilan tushuntiriladi. Eslatib о‘tamiz, bojxona bojlarini joriy etishdan asosiy maqsad: byudjyetning daromad qismini kо‘paytirish va «nohalol» raqobat bilan kurashishdir. SHuning uchun ham savdoga ta’sir о‘tkazishning bu usulidan hozirgi kunda jahonning yuzdan ortiq mamlakatida foydalaniladi.
Tovar oqimlarining yо‘nalishiga bog‘liq ravishda import, eksport va tranzit bojlari mavjud.
Import bojlarini joriy qilish milliy kompaniyalar (ryezidyentlar)ga ishlab chiqarishni kyengaytirish imkoniyatini byeradi, chunki ular jahon bozoridagi о‘rtacha darajaga nisbatan yuqoriroq xarajatlar bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bо‘ladi.
Hozirgi paytda eksport bojlari ancha kam qо‘llaniladi. Ulardan dyeyarli barcha rivojlangan mamlakatlar voj kyechishgan, chunki ularni joriy qilish jahon bozoridagi kyeskin raqobat sharoitda eksportning qimmatlashishiga olib kyeladi.
Tranzit bojlar mamlakat hududini kyesib о‘tuvchi tovarlardan olinadi va tranzit yig‘imlar kо‘rinishiga ega.
Bojxona bojiga tortishning ikkita asosiy usuli mavjud:
Maxsus, bunda boj miqdori tovarning og‘irligi, hajmi miqdori birligidan byelgilangan summa sifatida о‘rnatiladi (masalan, avtomobilь dvigatyelining 1 sm3 dan).
Advalor (lot. — ad valorem — qiymatdan), bunda bojxona boji sotuvchi tomonidan qayd etilgan tovar qiymatidan foiz kо‘rinishida aniqlanadi.
Bundan tashkari tashki savdo amaliyotida bojlarni xisoblashning kombinaцion usuli mavjud. Uning mohiyati shundan iboratki, maьlum bir bojxona tashkiloti vaziyatdan kyelib chiqqan xolda maxsus va advalor orasidagi usulni mustaqil ravishda tanlash huquqiga ega buladilar.
Bojxona boji urnatishning u yoki bu usulini tanlash tovar guruhi tabiatiga bog‘liq Xomashyo tovarlariga odatda birinchi usul qо‘llaniladi, eksport bojlariga kyelsak, ular ham odatda maxsus usuldan foydalangan xolda о‘rnatiladi. Advalor usuldan foydalanish bо‘lsa, mashinasozlik mahsulotlari va butlovchi kismlar, ya’ni yukori darajada diffyeryenцiaцiyaga ega buyumlar importida qulay xisoblanadi. Hozirgi paytda bu usul hissasiga barcha bojxona yig‘imlarining 80 foizidan kо‘progi tо‘g‘ri kyeladi. Savdo aloqalaridagi mamlakatlar bir-biri bilan turli shartnoma munosabatlarida bо‘lganligi uchun import bojlari: pryefyeryenцial (maxsus imtiyozli) boj, shartnomaviy (minimal) boj va asosiy (jahon bozori uchun maksimal darajada mumkin bulgan) bojlar bо‘lishi mumkin.
Iqtisodiyotda davlat tomonidan tashlangan protyekцionistik qadamlar ishlab chiqaruvchilar va istye’molchilarga hamda qisqa va uzoq muddatli istiqbolda davlatning о‘ziga ham har xil ta’sir kо‘rsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini kо‘rib chiqishdan boshlaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
