О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

2.4.3.-rasm. Kyesishuvchi talab
K yesishuvchi talab nazariyasi – bu turli mamlakatlardagi istye’molchilarning daromadlari va istak-hohishlari dyeyarli bir xil bо‘lganligi sababli har bir mamlakat uchun ishlab chiqarishda va ichki bozorda yaxshiroq tajriba tо‘plangan tovarlarni eksport qilish oson bо‘lishidir.
Nazariyaning grafik kо‘rinishi quyidagicha: faraz qilaylik, ikki mamlakat mavjud, birinchi mamlakatda daromad darajasi A dan S gacha, bu daromad darajasida ushbu mamlakatda sotiladigan tovarlar sifati A' dan S' gacha. Ikkinchi mamlakatda esa daromad darajasi V dan D gacha, bu daromad darajasida ushbu mamlakatda sotiladigan tovarlar sifati V' dan D' gacha. Ikki mamlakat о‘rtasidagi savdo sifati V' dan S' gacha bо‘lgan tovarlar bilan amalga oshadi. CHunki bu oraliqda ikki mamlakatdagi istye’molchilarning talabi kyesishadi.


Tayanch iboralar: tashqi savdo, xalqaro savdo, eksport, import, ryeeksport, ryeimport, mutloq ustunlik, nisbiy ustunlik, tashqi savdo aylanmasi, GATT, JST.
Bobning qisqacha xulosasi:
Myerkantilistlar birinchi bо‘lib xalqaro savdoning о‘ziga xos modyelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bulgan oltin va kumush mikdori bilan boglik dyeb xisobladilar. Myerkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chyetga kuprok olib chiqish, eksportni kupaytirish va importni kiskartirish uchun tashki savdoni tartibga solish, chyetga xomashyo olib chiqishni kyeskin chyegaralash yoki ta’kiklash, xomashyolarni chyetdan bojlarsiz import kilishga ruxsat byerish, koloniyalarning myetropoliyadan tashkari barcha boshka mamlakatlar bilan xar kanday savdosini ta’kiklash kyerak dyeb taьkidlaydilar.
Adam Smit tomonidan ishlab chikilgan mutlak ustunlik nazariyasiga muvofik, mamlakatlar uzlari eng kam xarajatlar bilan ishlab chikaradigan tovarlarni eksport kiladi va boshka mamlakatlarda eng kam xarajatlar bilan ishlab chikariladigan ustunlikka ega bulgan tovarlarni import kiladi.
Klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri D. Rikardo tovar oqimlari harakatiga dalil sifatida nisbiy ustunlikning mikdoriy nazariyasini taklif etdi. Albatta, nisbiy ustunlik nazariyasi mavxum va juda sodцalashtirilgan tabiatga ega va xalqaro savdoga byevosita ta’sir kursatadigan bir kator xodisalarni e’tiborga olmaydi. Nazariyaning chyeklanganligi uni yaratilishida kilingan farazlar bilan boglik.
Xyekshyer-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga kо‘ra, omillar sigimligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini, omillar syerobligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini byelgilab byeradi. Turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy narxidagi fark, О‘z navbatida ular о‘rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi.
Xalqaro savdoning standart modyeli xalqaro savdoda umumiy muvozanat modyeli xisoblanadi va mamlakat ichida tovarga bulgan talab va tovar taklifini shu tovarga bulgan xorijiy talab va taklifni о‘zaro boglaydi. Bu modyel turli mikdordagi tovarlarni eksport kilishga xoxish uygonishi uchun mamlakat kancha mikdorda boshka bir tovarlarni import kilishi kyerakligini ifodalovchi о‘zaro talab tushunchasiga asoslangan. Ushbu modyel xalqaro savdoning barcha asosiy paramyetrlarini va u bilan boglik bulgan milliy iqtisodiyotning paramyetrlarini о‘rganish imkonini byeradi.
Xalqaro savdoda ishtirok etuvchi xar kanday mamlakat uchun eksport va import narxlarining xar kanday uzgarishi ryeal daromadning uzgarishini anglatadi. Tovar narxi oshganda, bu tovar eksport kilinayotgan bulsa, mamlakatning ryeal daromadi oshadi, agar bu tovar import kilinayotgan bulsa, aksincha, ryeal daromad kamayadi.
Ma’lum bir tovarning eksport va import narxlarining nisbati yoki eksport va import narxlari indyekslari nisbati orkali aniklanuvchi mamlakat eksport va import narxlarining nisbati savdo sharti dyeb ataladi. Uning о‘sishi natijasida mamlakat farovonligi ortadi, pasayishi natijasida esa farovonlik tushadi. Taklifning ortishi (iqtisodiy о‘sish) va talabning ortishi (daromadning kayta taqsimlanishi) savdo shartiga ta’sir kо‘rsatishi mumkin.
XX asrda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar о‘rtasidagi eksport-import opyeraцiyalarning sifatiy xususiyatlarini e’tiborga oluvchi yangi tamoyillar paydo bо‘ldi; kyeyingi yillarda bir kator amyerikalik iqtisodchilar tomonidan tovar ayirboshlashning turli omillarini xisobga oluvchi «tovar xayotiy цikli», «xalqaro rakobat» va boshka modyellar ishlab chikildi.