|
Agrar masala
Sitsiliyadagi qullar qo’zg’oloni Rim jamiyatini
ichida va butun mamlakat miqyosida kuchli
ziddiyatlar mavjudligini belgilaridan biri bo’ldi.
Quldorlik munosabatlarini keng tarqalishi
dehqonlarni yersizlanishi, xonavayron bo’lishi,
ommaviy tus olishi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarni
yanada kuchaytirdi.
783
Hukmron tabaqaning uzoqni ko’ra oladigan
vakillari davlatni, uni harbiy kuchini mustahkamlash
maqsadida Rim qo’shinlarining asosini tashkil etgan
dehqonlar ahvolini yaxshilash zarurligini tushunar
edilar. Shu maqsadda yirik yer egalari qo’lida
to’planib qolgan ortiqcha jamoa yerlarini bir qismini
yersizga, muhtojlarga taqsimlash taklif qilindi. Ammo
nobillar va katta yer egalari hal qiluvchi rolni
o’ynagan. Senat yerni qayta taqsimlashga keskin
qarshilik ko’rsatar edi. Agrar islohotlarni o’tkazish
uchun Rimda harakat boshlandi. Taniqli plebey urug’I
Semproniylardan bo’lgan, mashhur Stistipionni
nevarasi, otasi ikki marta konsul bo’lgan, tsenzorni
o’g’li 28 yoshli Tiberiy Semproniy Grakx agrar
islohotlarni o’tkazish uchun keskin kurash boshladi.
Er. avv. 133-yilda Tiberiy Grakx xalq tribuni
lavozimida saylanib, o’z agrar qonun loyihasini taklif
qildi. Bu qonun loyihasi bo’yicha yerga egalik qilish
500 yugergacha cheklanib, agar oilada ikki voyaga
yetgan o’g’il bo’lsa har bir oila 1000 yugergacha
yerga ega bo’lishi mumkin edi. Qolgan ortiqcha yer
pul mablag’I bilan kompemsatsiya qilish asosida
davlatga qaytarilishi kerak edi. Yangidan tashkil
etilgan yer jamg’armasi 30 yuger (7,5 ga.) miqdorida
chek yeriga bo’linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga
merosiy ijara huquqida taqsimlanishi kerak edi.
Ularning egalari xazinaga uncha ko’p bo’lmagan
miqdorda soliq to’lashlari lozim edi. Qishloqdagi
784
kichik ishlab chiqaruvchilarni yersizlanishi va
xonavayron bo’lishini to’xtatish maqsadida davlatdan
olingan yerlarni sovg’a qilish yoki sotish taqiqlanar
edi. Qonun loyihasi qabul qilindi, islohotni ntensi
oshirish uchun tarkibida Tiberiy va uning ukasi Gay
bo’lgan komissiya tashkil etildi. Islohotga qarshi
bo’lgan senat tashkiliy xarajatlarga pul mablag’I
berishdan bosh tortdi. Tiberiy yana bir senatga qarshi
bo’lgan qonunni komisiyalarda qabul qilinishiga
erishdi. Agrar komisiyaning ehtiyoji uchun vafot
etgan pergam podshosi Attal IIIning xazinasini
berishga erishdi. Tiberiy Grakxning islohotchilik
faoliyatiga qarshi kuchli qarshilik boshlanib uning
dushmanlari navbatdagi saylovlar paytida Tiberiy va
uning tarafdorlarini o’ldirdilar.
Shundan 10 yil o’tgach islohotlar dasturini
Tiberiyning kichik ukasi Gay Grakx taklif qildi. Gay
Grakx agrar sohada emas sud, ma’muriy tizim,
qo’shin va pul tizimida qator islohotlarni ntensi
oshirdi. Bir qancha tadbirlar shahar plebsi foydasiga
o’tkazildi (arzon non sotish) va suvoriylar toifasidan
provinsiya noiblari su’istemollarini ko’radigan sud
komisiyalari tashkil qilindi.
Lekin shahar plebsining katta qismi va suvoriylar
agrar islohotlardan manfaatdor emas edilar. Buning
ustiga provinsiyalarga qishloq xo’jalik koloniyalarini
tashkil etilishi suvoriylarning noroziligiga olib keldi,
Gay Grakxning Italiyaning Rimdan tashqari
785
hududlari aholisiga fuqarolik huquqini berish niyati
Rim plebsini unga qarshi bo’lishiga sabab bo’ldi.
Plebs o’z imtiyozlari va o’zlari oladigan xayr-ehsonni
boshqalar bilan baham ko’rishni istamas edilar. Gay
Grakxning islohotchilik faoliyatida jamiyatning turli
xil tabaqalariga tayandi. Uning raqiblari er. avv. 122-
yildagi saylovda uning qayta saylanishiga yo’l
bermadilar. Ommaviy to’qnashuvda Gay Grakx va
uning tarafdorlari halok bo’ldilar. Uning o’limidan
keyin agrar qonunni hech kim bekor qilishga botina
olmadi, lekin yerlarni taqsimlovchi komissiya
tugatildi va yer berish to’xtatildi. Er. avv. 111-yildagi
agrar islohot ilgari 500 yugergacha egallangan
yerlarni va islohotlar natijasida 30 yugerlik yerlarni
o’z egalariga xususiy mulk sifatida qonunlashtirdi.
Islohotchi aka-uka Grakxlarning ntensi oshirgan
ko’pgina tadbirlari eng jiddiy natijalarga olib keldi.
Gay Grakx o’limidan keyin oligarxiya o’z mavqeini
qisman tikladi. Suvoriylar sud ishlarini o’z qo’llarida
saqlab qoldilar. Agrar islohot o’tkazish to’xtatildi. Er.
avv. 121-yilda agrar islohotlar natijasida olingan yer
ulushlarini begona qilmaslik bekor qilindi, er. avv.
119-yilda agrar komisiya faoliyati to’xtatildi. Er. avv.
111-yilda plebey tribuni Spuriy Toriy qonuniga
asosan fuqarolar ijaraga olgan 500 yugergacha
bo’lgan barcha davlat yerlari xususiy mulk deb e’lon
qilindi. Italiyada tashkil topgan 10 minglab ntens
xo’jaliklar o’nlab yillar mavjud bo’ldi, shahar
786
plebsiga tarqatiladigan oziq-ovqat mahsulotlarini
miqdori o’sdi. Grakxlar faoliyati senatda va siyosiy
hayotda nobillarning yagona hukmronligiga putur
yetkazdi.
Aka-uka Grakxlarning ijtimoiy-siyosiy faoliyatlari
natijasida Rimda senat, suvoriylar va barcha boy
toifalarni “partiya” nten’lgan optimatlar va
nobillarga qarshi turgan plebey demokratiyasining
“partiyasi”-populyarlar paydo bo’ldi. Populyarlar va
optimatlar atamalarini birinchi ntens. avv. 63-yilda
notiq va siyosiy arbob Sitseron ishlatdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
