O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. 
   A’yyemgi da’wirlerde ustaz, sha’kirt haqqinda qanday pedagogikaliq pikirler berilgen?
   
2. 
   Shigis danishpanlari ustaz sheberligi haqqinda qanday pikirler aytip o’tken?
   
3. 
   Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S. Makarenkolar pedagogikaliq texnika ha’m pedagogikaliq sheberlik haqqinda qanday pikirler bildirgen?
   

Usinilgan a’debiyatlar:
1. I.A.Karimov. «Barkamol avlod» Uzbekistan 1996 y
2. Xoshimov N Pedagogika tariyxi Toshkent 1996 y
3. A’lewov U «Qaraqalpaqstanda ta’lim ta’rbiyaliq oylardin’ qa’liplesiwi ha’m rawajlaniwi» No’kis1999 j
4. S.Raximov Ibn Sino «Ta’lim ta’rbiya haqqinda» Toshkent 1996y
5. «Ata babalar u’giti» Tan’lawshi B.A. Hmetov T.1996 y
6. Хoliqov A. Pedagogik mahorat. O’quv qullanma. T.: 2010 y
7.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
8.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip

Lektsiya №3

Oqitiwshi xizmetinde pedagogikaliq qabilet.

J o b a:
1. Qabiletke pedagogikaliq psixikaliq xarakteristika.

2. Pedagogikaliq qabilettin’ tiykargi tu’rleri.
3. Empatiya ha’m pertseptiv qabiletler.
4. Didaktikaliq, sho’lkemlestiriwshilik, konstruktivlik, kommunikativlik, biliw, an’law qabiletleri.

Tayanish tu’sinikler:

Pertseptiv kabilet, didiaktikaliq, konstruktivlik, kommuni-kativlik, an’law (tu’siniw),talant ha’m aqilliliq qabiletleri.
Tabisli islew ushin ha’r bir mugallim pedagogikaliq sheberlikke iye boliwi za’ru’r. Pedagogikaliq sheberlik iyesi o’z miynetin sariplap u’lken na’tiyjege erisedi. Do’retiwshilik onin’ ba’rha’ ja’rdemshisi boladi.
Pedagogikaliq sheberliktin’ en’ a’hmiyetli elementlerinin’ biri-bul pedagogikaliq is-ha’reketke qa’biletlilik bolip esaplanadi. Qa’bilet ha’mme insanlarda bar bolip, ol ha’mmede birdey bolmaydi` birewde joqari, birewde orta ha’m birewde to’men da’rejede boliwi mu’mkin. Tek gana aqili zayil adamlarda qa’biletti ushirata almaymiz. Mektep oqitiwshisinin’ tiykargi xizmeti insandi qa’liplestiriwge qaratilgan.
Qa’biletlilik xizmet protsessinde payda boladi ha’m rawajlanadi, qa’biletlilikti rawajlandiriw ushin ziyreklilik, aqilliliq, talant, yagniy insan nerv sistemasinda anatomo-fiziologik qa’siyet boliwi da za’ru’r. Oqitiwshinin’ ayirim psixikaliq protsessleri onda shaxsqa ta’n sipatlardin’ sonday kompleksin quraydi, buni pedagogikaliq qa’bilet dep atawga boladi. En’ a’hmiyetlisi jetekshi qa’biletlilikti tan’lap aliwdan ibarat bolip, olarsiz mugallim o’z isinin’ sheberi bola almaydi. Mugallimnin’ ka’siplik jumisinin’ tabisli boliwi pedagogikaliq uqipliliqlarga baylanisli. Pedagogikaliq qa’bilet mugallimshilik tarawda tabisli islew ushin tiykar bolip tabiladi.
Qa’bilet - shaxstin’ belgili bir xizmet barisindagi ziyrekligi ha’m onin’ o’z jumisin tabisli orinlawindagi sub`ektiv shart-sharayatlardi sipatlawshi jeke psixikaliq qa’siyet bolip esaplanadi.
2. Pedagogikaliq iskerliktin’ na’tiyjeli boliwi ushin mugallimde qa’bilettin’ to’mendegi tu’rleri boliwi ha’m ta’rbiyalap jetilistiriliwi lazim.

1. Biliw qa’bileti -bul pa’nnin’ tiyisli bir tarawlarina ta’n (matematika, fizika, biologiya, a’debiyat x.t.b) qa’bilet bolip tabiladi. Bunday qa’biletke iye bolgan mugallim pa’ndi oqiw kursi menen sheklenbey, bir qansha ken’ ha’m teren’irek u’yrenedi, o’z pa’ni tarawindagi o’zgerislerdi ba’rha’ baqlap baradi,izertlewler ju’rgizedi.

2. Baqlawshiliq qa’bileti- oqiwshinin’, ta’rbiyalaniwshinin’ ishki du’n`yasina kire aliw qa’bileti, oqiwshi jekkeligin ha’m onin’ waqitshaliq ruwxiy jagdayin ju’da’ jaqsi tu’sine biliwi menen baylanisli boladi. Bunday mugallim oqiwshinin’ psixologiya-sindagi ko’zge ilinbeytugin o’zgerislerdi tez bayqaydi. Oqiwshilar bunday mugallimlerdi tez bayqaydi. Oqiwshilar bunday mugallimler haqqinda «Oqiwshinin’ qapa bolganligin, yaki sabaq tayarlamagan-ligin ko’zinen biledi, qaralmay turganga usaydi, biraq ha’mme na’rseni ko’rip turadi»- deydi.
3. So’ylew qa’bileti- so’z ja’rdeminde, sonday-aq qarim-qatnas quraminda o’z pikirin ha’m sezimlerin aniq ha’m ayqin ta’riyplew qa’bileti. Bul oqitiwshiliq ka’sibi ushin ju’da’ za’rur.
Mugallimnin’ so’zi ba’rha’ sabaqta oqiwshilarga qaratilgan boladi. Pikirdin’ ta’riypleniwi oqiwshilar ushin aniq, a’piwayi, tu’sinikli boliwi sha’rt.
Mugallimnin’ bayan etiwi oqiwshilardin’ pikirin ha’m diqqatin maksimal da’rejede aktivlestiriwge qaratilgan` mugallim oqiwshilar aldina sorawlar qoyip, olardi a’ste aqirin tuwri juwap beriwge u’yretedi, oqiwshilardin’ diqqatin ku’sheytedi ha’m pikirin teren’lestiredi. Sonday-aq orinli xa’zillesiw jen’il so’zdi jan’landirip jiberedi ha’m oni oqiwshi tez u’yrenedi.
Mugallimnin’ so’zi aniq, janli obrazli, ma’nisi jagina ayqin, ma’nili boliwi sha’rt. Bir tu’rdegi uzin, zeriktiretugin so’z tezde oqiwshilardi sharshatadi, olardi jalqaw qilip qoyadi. Ayirim mugallimler tez so’yleytugin, al basqalari a’sten asiqpay so’yleytugin boladi. Biraq oqiwshilardin’ o’zlestiriwi ushin ortasha, janli so’z jaqsi na’tiyje beriwin esten shigarmaw kerek. Asigisliq penen so’ylew sabaqti o’zlestiriwge kesent beredi ha’m balalardi tez sharshatip qoyadi. Ha’dden tisqari asiqpay a’ste so’ylew zerigiwshilik alip keledi Ha’dden tisqari keskin ha’m baqirip so’ylew oqiwshilarga keri ta’sir etedi. Mugallimnin’ ha’lsiz hawazi jaman estiledi. Ko’binese bir neshe ret ta’kirarlanatugin bir qiyli so’z ha’m ha’reketler adamnin’ ashiwina tiyedi.
4. Abiroy arttira aliw qa’bileti. Oqiwshilarga tuwridan tuwri emotsional erikli ta’sir ko’rsetiw ha’m sol tiykarda abiroyga erise aliw. Abiroy tek sol tiykarda emes, ba’lki mugallimnin’ o’z pa’nin jaqsi biliwi, mexriybanligi, mulayimliligi x.t.b tiykarinda da erisedi. Bul qa’bilet mugallimnin’ jeke sipatlarinin’ pu’tin bir jiyindisi, sonday-aq onin’ erk sipatlarina (shidamliligi, talap-shan’ligi x.t.b.).Sonday-aq oqiwshilarga ta’lim-ta’rbiya beriw waziy-pasin seziwge, o’zinin’ haq ekenligine iseniwge, bul isenimdi oqiwshilarga jetkize aliw jagdaylarina da baylanisli.
Oqiwshilarga qopalliq qilmaytugin, qoriqpaytugin, tuwri talap qoya alatugin mugallimdi juda’ xu’rmet etedi, mugallimnin’ bosan’ligin, eriksizligin jaqtirmaydi.
5. Tuwri qarim-qatnas jasay aliw qa’bileti- balalarga jaqinlasa aliw, olar menen pedagogikaliq jaqtan ju’da’ na’tiyjeli o’z-ara mu’na’sibetler ornata aliw qa’bileti.
6. Keleshekti ko’re biliw qa’bileti- O’z is-xa’reketlerinin’ aqibetin ko’re biliw oqiwshinin’ keleshekte qanday adam boliwin ko’z aldina keltire aliw,ta’rbiyalaniwshida qanday qa’siyetlerdin’ barligin aldinan ayta biliw qa’bileti pedagogikaliq optimizmge, ta’rbiyanin’ ku’shine baylanisli.
7. Diqqatti ja’mlep aliw qa’bileti- mugallim ushin diqqattin’ barliq qa’siyetleri- ku’shi, ko’shiwshen’ligi, qabil ete aliwi menen ta’riyplenedi. Diqqatti bir waqitta ja’mley aliw qa’bileti mugallim ushin ayriqsha a’hmiyetke iye. o’a’biletli, ta’jireybeli mugallim sabaqti bayan etiw mazmunin ha’m tu’rlerin, o’z pikirin(yaki oqiwshi-nin’ pikirin) diqqat penen baqlaydi. Ta’jiriybesiz mugallim ko’binese sabaqti bayan etiwge berilip ketip, oqiwshilardi itibardan shette qaldiradi, baqlamay qoyadi.
3. En’ a’hmiyetlisi biz ushin jeketshi qa’biletlilikti tan’lap aliwdan ibarat bolip, olarsiz mugallim o’z isinin’ sheberi bola almaydi. Egerde barliq jetekshi qa’biletliliklerdi birlestiriwshi en’ basli, tiykargi qa’biletlilik haqqinda so’z etsek- bul a’lbette shaxs sipatinda qa’liplesken, o’sip baratirgan adamga-ob`ektke bolgan sezimtalliq bolip esaplanadi.
Jetekshi qa’biletliliklerden empatiya ha’m pertseptiv qa’biletlerdi atap o’tsek boladi.
Empatiya-basqa adamlardin’ psixikaliq jagdaylarin tu’siniw ha’m olardin’ da’rtin bo’lise aliw qa’bileti bolip esaplanadi.
Pertseptiv qa’bileti- tu’siniw protsessinin’ tiykargi du’zilisi,bul tu’siniw, seziw ob`ektlerin bilip aliw ha’m oni este saqlaw obrazlari menen salistiriwdan ibarat boladi.
Ku’shli rawajlangan pertseptiv qa’biletler- bular balalar menen jaqinnan qarim- qatnas jasawga qolayliliqlar jaratadi. Sonin’ ishinde ka’siplik sezgirlik ha’m baqlawshiliq u’lken a’hmiyetke iye. Egerde mugallim oqiwshinin’ sirtqi ko’rinisine qarap, onin’ ishki jagdaylarin tez ha’m duris tu’sine almasa, onin’ qiliq-qilwalarinin’ sebeplerin tu’sinbese, sezbese qalayinsha durisli sheshim qabil ete aladi. Sonin’ ushinda baqlawshiliq qa’bileti- bul ju’da’ quramali protsess. Ol tek gana ko’riw, esite aliw menen sheklenip qoymay, bizlerdin’ diqqat awdargan na’rselerimizge bolgan qizigiwshiliqtin’ boliwi, ja’nede alingan barliq informatsiyalardi qayta islewde aqildi jaqsi isletiw qa’bileti bolip tabiladi.
Baqlawshiliq ha’m ta’jiriybe intuitsiya dep atalatugin qa’bilettin’ rawajlaniwina tiykar jasaydi. A.S. Makarenko o’zinin’ «Pedagogi-kaliq poema» dep ataliwshi kitabinda bilay dep jazgan` «Sol waqitta menin’ ko’zim jeterli da’rejede o’tkir edi, men bir qaragannan-aq, sirtqi ko’rinisinen, dene qurilisinan, dawisinan, ju’risinen, ja’ne qanday da elespesiz qiliqlarinan, ba’lki iyisinen ha’r qanday jagdayda bul shiyki na’rseden qanday o’nim aliw mu’mkin ekenligin shamalap aniq ayta alatugin edim».
Sheber boliw-demek pedagogikaliq protsesstin’ barisin, ha’r qiyli jagdayda payda bolatugin qiyinshiliqlardi aldin ala seziw. Bunday qa’biletlerdin’ qa’liplesiwi ju’da’ quramali, qiyin bolgani menen talapshan’ mugallimlerde jaqsi rawajlaniwi mu’mkin. Pedagog ushin en’ a’hmiyetli na’rse -bul tek gana bar na’rselerdi analizlew yamasa aldin ala boljaw menen shekleniw emes, al empatiya-yagniy mugallim o’zin oqiwshinin’ ornina tura aliw qa’bileti, onin’ pozitsiyasinda, pikirinde tura aliw, onin’ qizigiwshiliqlarin, ko’z qaraslarin, quwanish ha’m qaygisin bo’lise aliw mumkinshiligi. V.A. Suxomlinskiydin’ pikirinshe` «En’ da’slep balalar ju’reginin’ ha’reketin tu’siniw kerek.»
4. Jetekshi uqipliliqlardi biz ja’ne bir neshe bo’leklerge bo’lemiz. Sonin’ ishinde jeke qa’biletlilik tiykargi orindi iyeleydi.
Jeke qa’bilet- bul balalarga beyimlilikten baslanadi. Beyimlilik degende-biz balaga bolgan su’yispenshilikti, olar menen qarim-qatnasta boliwdi,balalarga jaqsi tilekler aytiwdi tu’sinemiz. Olarga ju’da’ diqqatli ha’m ju’da’ na’zik sezimli boliwi kerek. o’a’biletlilik ja’ne bir komponentten, yagniy sabirliliq ha’m o’zin-o’zi tuta biliwshilik. Mugallim ha’r qanday jagdayda da o’zin sabirli tutiwi, diqqatli boliwi, o’z temperamentin basqara aliwi, minez-qulqin qadagalay biliwi ha’m olardi duris qollaniwdi yadinan shigarmaw kerek.
Didaktikaliq qa’bilet- bul oqiw materialin oqiwshilarga tu’sinikli etip bayan ete aliwi,oqiwshilardi erkin pikirlewge qizigiwshiliqti oyatiw qa’bileti bolip tabiladi.
Mugallim za’rur jagdayda oqiw materiallarin o’zgerttire aliwi, qiyin na’rseni an’sat, quramali na’rseni a’piwayilastirip, aniq emes na’rseni tu’sinikli qilip oqiwshilarga jetkere aliwi za’rur. Bunday jagdayda oqiwshilardin’ psixikasin esapqa aliw sha’rt. Bunday qa’biletke iye mugallimler oqiwshilardin’ bilim ha’m er jetiw da’rejesin esapqa aladi. Olardin’ neni biliwi, neni bilmesliligin, neni umitip qoyganligin ko’z aldina keltiredi.
o’a’biletli oqitiwshi sabaq materialin tu’sindiriw protsessinde oqiwshilardin’ qalay o’zlestirip atirganliligin bir qansha belgiler tiykarinda bayqap aladi ha’m za’rur hallarda bayan qiliw usilin o’zgerttiredi.
Sho’lkemlestiriwshilik qa’bileti- bul birinshiden oqiwshilar kollektivin sho’lkemlestiriw, za’rur waziypalardi sheshiwge iytermelew, olardin’ sanasin rawajlandiriwga qaratilgan boladi, ekinshiden, o’z isin tuwri sho’lkemlestiriwdi na’zerde tutadi. O’z isin sho’lkemlestiriw degende isti tuwri jobalastira aliw ha’m oni baqlaw na’zerde tutiladi. Ta’jiriybeli mugallimlerde waqitti o’zine ta’n seziw,jumisti waqitqa qarap tuwri bo’listiriw, belgilengen muddetke u’lgeriw qa’siyeti payda boladi.
Konstruktivlik qa’bilet- bul oqitiwshinin’ o’z jumislarin jaqsilap, aldin ala rejelestire aliw mu’mkinshiligi.
Kommunikativlik qa’bilet- bul yagniy adamlar menen jaqsi til tabiwshiliqta qatnas jasay biliw qa’bileti. Balalar menen jaqsi til tabisa biliw-bul mugallimlerde qanaatlaniw sezimin payda etedi ha’m mugallimnin’ o’z ka’sibine degen su’yispenshiligin qorgap qaladi.
Biliw qa’bileti-bul oqiw materiallarin teren’ iyelew ha’m oni o’zlestirip aliw bolip tabiladi.
Ko’p sanli oqitiwshi, ta’rbiyashi ha’mde ilimiy xizmetkerler qa’bilet haqqinda` «Shaxstin’ qaysi sipatlarin siz pedagogikaliq qa’bilet dep esaplaysiz»-degen sorawina to’mendegishe juwap beredi`
1. O’z jumisina muhabbati, balalar menen islesiwge qizigiw`,
2. Joqari ma’deniyatli, u’lken audirovanie (o’zine qarata aliw) islete aliw,
3 O’tiletugin sabaqqa qa’bilet, oni jaqsi biliwi, ogan qizigiwi,
4. Pedagogikaliq taktqa iye boliw.
5 Miynetke qa’biletli, miynet su’ygishlik.
6. Balalar kollektivine aralasip ketiw qa’bileti.
7. Balalarga muhabbat
8. Ha’reketshen’lik
9. Miynetke do’retiwshilik penen qatnasiw
10. Sho’lkemlestiriwshilik qa’biletleri
11. Juwapkershilikti seziw
12. Ta’rbiya ha’m bilimlerdin’ pu’tinligi.
Mugallim ta’rbiyashi ha’r qanday jagdaylarda da bir neshe sipatlarga-aniq maqsetti go’zlew, miynet su’ygishlik, kishipeyillik siyaqli sipatlarga da iye boliwi kerek.