Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Atawish bayanlawish

Bunday bayanlawishlar feyilden basqa so`z shaqaplari arqali bildiriledi.

1. Bayanlawishlar atliqtan bolg`anda baslawishtin` kim, ne ekenligin, ka`sibin, ornin bildiredi. Misali: O`zbekstan Respub­likasinin` paytaxti-Toshkent. Toshkent suliw qala. Men student­pen. Ag`am mug`allim. Ha`me atizda.

2. Bayanlawishlar kelbetliklerden de boladi. Kelbetlik predmettin` belgisin bildiretug`in bolg`anliqtan kelbetlikten bolg`an bayanlawishlar predmettin` predikativ belgisin bildiredi. Misali: Suw tiniq. Ko`l teren`. Tan`g`i taza hawa da mayday jag`im­li.

3. Sonliqtan bolg`an bayanlawishlar. U`yge kelgenler-u`shew. Onin` jasi otizlarda. Bu`gin-aqirap ayinin` segizi.

4. Almasiqtan bolg`an bayanlawishlar. Betlik, o`zlik, siltew, soraw almasiqlari bayanlawish xizmetinde qollaniladi. Misali: Nurlibaydin` uli da, qizi da-usi. O`mirinin` jalg`asi sen. Bulardin` barlig`in tayaplag`an o`zim. Sen kimsen`? Balan` qaydi?

5. Ra`wishten bolg`an bayanlawishlar: Barliq ra`ishler bayan­lawish waziypasinda kele bermeydi. Waqit, orin, mug`dar-da`reje ra`wishler bayanlawish boladi. Misali: Jasi u`lkenler ishte, balalar sirtta. Jumis ko`p, adam az. Dem alatug`in ku`n-erten`.

6. Eliklewish so`zlerden pn`latilg`an bayanlawishlar. A`tirap jim-jipt. U`sti basi malpaq-salpaq. U`ydin` ishi ulishuw-qumg`g`wit.

7. Modal` so`zlerden bolg`an bayanlawishlar: Mektebimizge komp`yutep kerek. Na`ma`rt jigit nege da`rka`r.

8. Bar ha`m joq so`zleri bayanlawish bolip keledi. U`yde ag`am bar, apam joq. Awilimizda u`lken ko`l bar.

9. Atawish so`zlerge -niki/-diki qosimtalari jalg`anip ga`pte bayanlawish xizmetinde qollaniladi ha`m zattin` kimge tiyisliligin bildiredi. Misali: Kitap meniki. Ko`ylek Sa`liymaniki.

Bayanlawishlar du`zilisi boyinsha dara, qospa, ken`eytilgen ag`za bolip keledi.

Qospa bayanlawishlar qospa feyillerden, atawish so`zler menen feyillerdin` dizbeklesiwinen, ko`mekshi feyillerdin` dizbekle­siwinen boladi.

1. Atawish so`zler menen feyillepdin` dizbeklesiwinen qospa bayanlawishlar an`latiladi. Misali: Hawa salqin tartti. Atizda jumis isleydi jaqsi ko`remen. Inim mug`allim bolip isleydi.

2. Qospa feyillerden: Shig`armani jazip boldim. Balalap qosiq aytti. Bizlerdi jaqsi ku`tip aldi.

3. Eliklewishler menen feyillerdin` dizbeklesiwinen: A`tirap jarq ete qaldi. Tosinnan shiqqan seske selk ete qaldim. Awil ishi tim-tiris boldi.

4. Frazeologiyaliq so`z dizbekleri ga`pte bir ag`za qospa ba­yanlawish boladi. Misali: Ol qizg`a na`zer tasladi. Bul ga`pti esi­tip to`be shashi tik tupdi. Olar birotala ala jipti kesisti.

5. Atawish so`zler modal` so`zlerdin` dizbeklesiwinen: Bul jigit agrnom shig`ar. Kiyatirg`an mug`allim boliwi mu`mkin.

6. Atawish so`zlerdin` dizbeklesiwinen: Paxta-xaliq baylig`i. Tog`ay awildin` arg`i shetinde.

Ken`eytilgen bayanlawishlar feyil toplamlarinan boladi.

Bizin` waziypamiz Watanimizg`a xizmet etiw.

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Bayanlawish ne ushin bas ag`za boladi?

2. Feyil bayanlawishtin` atawish bayanlawishtan o`zgesheligi need?

3. Baslawish ha`m bayanlawishtin` kelisiw usilinda baylanisiwin tu`sindirin`.

A`debiyatlar:

1. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.

2. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.

3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.

4.Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.

5. Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.