Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` ekinshi da`a`rejeli ag`zalari

Toliqlawish

1.Toliqlawish ha`m onin` an`latiliwi.

2.Toliqlawishtin` tu`rleri.

3.Tuwra toliqlawish.

4.Qiya toliqlawish.

5.Toliqlawishtin` du`zilisi boyinsha tu`rleri.

Ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zalari ga`ptin` mazmunin toilqtirip, ken`eytip keledi. Olar ga`pte birer ag`zag`a, ko`binese bas ag`zalarg`a qatnasli bolip keledi. Ekinshi da`rejeli ag`zalardin` biri-toliqlawish. Toliqlawish ga`p ishinde ha`reketke baylanisli predmetti bildiredi. O`zi baylanisli bolg`an so`z benen basqariw usilinda baylanisadi. Ga`p ishinde tiykarinan bayanlawish penen baylanisli boladi.

Toliqlawish-bayanlawishti zatliq ma`nide tu`sindirip, is-ha`re­kettin` ob`ektin bildiretug`in ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zasi. Misali: Men dostimdi apasi menen ko`rdim. Misaldag`i dostimdi, apasi menen predmetti, yag`niy ha`rekettin` ob`ektin ko`rsetedi.

Toliqlawishlar qandayda bir seplik jalg`awinda turadi. (ataw, yielik seplikten basqa) ha`m sol sepliklerdin` sorawlari­na juwap beredi.

Sonday-aq, toliqlawishlar so`zler (tirkewishler) me­nen keledi. Bunday jag`dayda kim menen? ne menen? kim haqqinda? ne haqqinda? Sorawlarina juwap beredi.

Toliqlawishlar ga`p ishinde o`zi baylanisli bolg`an so`zge bag`inip baylanisadi. Bul so`z ko`pshilik jag`dayda feyil so`z bola­di da, al ayirim jag`daylarda atliq, kelbetlik, ra`wish te boliwi mu`mkin. Mis: Birewden ekew jaqsi.

Toliqlawishlar ob`ektge baylanisli bip neshe morfologiyaliq ma`nilerdi bildiredi.

1) adamdi: Inimnen xat aldim.

2) predmetti: Ag`amlar salini orip aldi.

3) orindi: Bizler Moskvani ko`rdik.

4) mug`dardi: Qoylardin` ekewin alip ketti.

5) ha`reketti: Qosiq aytiwdi jaqsi ko`remen.

6) hlatti: Oylawg`a waqtim joq.

7) siltew: Men buni sog`an aldim.

Toliqlawishlar predmetti an`latatug`in so`zler bolg`anliqtan ga`p ishinde ko`binese atlin` yamasa atliqlasqan so`zlerden bolip keledi.

1. Atliq so`z shaqabinan an`latilg`an toliqlawishlar. Misali: Bizler biydaydi qirmang`a u`ydik. Men mug`allimimiz tuwrali gaze­tadan oqidim.

2. Almasiqtan bolg`an toliqlawish: Men heshkimnen hesh na`rse­ni jasirmayman. Bug`an sen o`kpelemey aq qoy

3. Kelbetlikten: Substantivlesken kelbetlikler ga`pte to­liqlawish bolip keledi.

Misali: Jamannan qash, jaqsig`a jantas. U`lkenlerdi siyla, kishkenelerge g`amhorliq et.

4. Sonliqan: Birewin men alaman, ekinshisin sen al. To`rttin` birine diyqan turar, ten` bol,-dedi Aydos baba. Ju`zden ju`wrik, min`nan tulpar.

5. Substantivlesken kelbetlik feyiller ga`rte toliqlawish bolip keledi. Misali: Oqig`anin`di aytip bep. Baratug`inlardi alip ket.

6. Ha`reket ati feyilden: Sen oqiydi da kelistipe almadin`. Jaqsi jasaydi menen u`yrensen` boladi.

7. Modal` so`zlerden: Keregin`di alip ket.

Toliqlawishlar ha`reket o`zine o`tken yaki qaratilg`an predmet­ti bildiredi. Sonliqtan ha`peket penen predmet arasindag`i qat­nasina, grammatikaliq bildiriliwi ha`m ma`nisine qaray tuwra ha`m qiya toliqlawish bolip bo`linedi.

Tuwra toliqlawishlar ha`reket o`zine o`tken predmetti o`rpse­tedi, al qya toliqlawishlar ha`reketke basqa jol menen qatnasli bolg`an predmetti bildiredi. MisaliU` Bul ga`plerdi Jumagu`lge ay­tiwim kerek. Erten` Jumagu`l menen ushirasaman. Misallardag`i ga`plerdi-tuwra toliqlawish, al Jumagu`lge, Jumagu`l menen-qiya to­liqlawish.