Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

2. Turistik kárxanalardıń shólkemlestirilgen-huqıqıy formaları hám túrleri
Shólkemlestirilgen-huqıqıy strukturası, iskerlik kólemi hám profili kózqarasınan ámeldegi bolǵan kárxanalar júdá túrme-túr bolıp tabıladı, biraq anıq kórinetuǵın túrli-tumanlıǵı menen olar ekonomikalıq nızamshılıqtıń ayırım normalari islep shıǵılǵan gruppalarǵa (túrlerge) bólinedi.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamlarına muwapıq isbilermenlik, sonday-aq sayaxatshılıq iskerligi tómendegiler tárepinen ámelge asırılıwı múmkin:
• jalǵız tártip degi isbilermen retinde mámleket diziminen ótken waqıttan baslap yuridikalıq shaxs tashkil etpesten fizikalıq shaxslar (puqaralar);
• yuridik shaxs.
Turistik kárxananı qáliplestiriwde qatnasıw arqalı onıń shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) bul yuridikalıq shaxsqa salıstırǵanda minnetleme huqıqına yamasa onıń múlkine salıstırǵanda múlk huqıqına ıyelewleri múmkin.
Olardıń qatnasıwshıları minnetleme huqıqına iye bolǵan yuridikalıq shaxslarǵa xojalıq seriklikleri hám kompaniyaları, islep shıǵarıw hám tutınıw kooperativlari kiredi jáne bul huqıqlar tek ustav fondiga badal retinde paydalanıw ushın berilgen buyım-mulkka salıstırǵanda qollanıladı.
Shólkemlestiriwshileri múlkine yamasa basqa múlkshilik huqıqlarǵa iye bolǵan yuridikalıq shaxslarǵa unitar kárxanalar, sonday-aq sho'ba kárxanalar, sonıń menen birge mal-múlkli tárepinen finanslashtiriladigan mákemeler kiredi.
Ózlerine salıstırǵanda olardıń shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları) múlk huqıqına iye bolmaǵan yuridikalıq shaxslar qatarına jámiyetlik hám diniy shólkemler (birlespeler), qayırqomlıq hám basqa fondlar, yuridikalıq shaxslar birlespeleri (birlespeleri hám birlespeleri) kiredi.
Turizmda yuridikalıq shaxslar da kommerciya, da kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler bolıwı múmkin.
Kommerciya shólkemleri óz iskerliginiń tiykarǵı maqseti retinde payda aladılar hám (yamasa) alınǵan paydanı qatnasıwshılar ortasında bóliwlaydilar (xojalıq seriklikleri, islep shıǵarıw kooperativlari jáne onıtar kárxanalar).
Soǵan kóre, kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler payda alıwdı tiykarǵı maqset retinde izlamaydilar hám alınǵan paydanı qatnasıwshılar (tutınıw kooperativlari, shólkem, qayırqomlıq hám basqa fondlar tárepinen finanslashtiriladigan jámiyetlik hám diniy shólkemler (awqamlar)) ortasında bóliwlamaydilar, hám basqalar.).
Turizmda tiykarınan Ózbekstan Respublikası rezidentlari bolǵan kommerciya shólkemleri bar. Rezidentlar - bul Ózbekstan Respublikası nızam hújjetlerine muwapıq islengen jáne onıń aymaǵında jaylasqan yuridikalıq shaxslar, sonday-aq norezidentlik investitsiyaları qatnasıwındaǵı yuridikalıq shaxslar.
Ónimlerdi (islerdi, xızmetlerdi) islep shıǵarıwdı ámelge asıratuǵın barlıq kommerciya hám kommerciya bolmaǵan yuridikalıq shaxslar xojalıq jurgiziwshi sub'ektler (xojalıq jurgiziwshi sub'ektler) bolıp tabıladı.
Xojalıq jurgiziwshi sub'ekt - bul ekonomikalıq aylanbanıń qatnasıwshısı bolǵan, ónim (jumıs, xızmet) islep shıǵarıwdı ámelge asıratuǵın hám nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan jaǵdaylarda salıq jugin kóteriwge ılayıq bolǵan yuridikalıq shaxs. Buǵan tómendegiler kiredi:
kommerciya yuridikalıq shaxsları, olardıń filialları hám wákilxanaları ;
kommerciyalıq bolmaǵan yuridikalıq shaxslar islep shıǵarıw -xojalıq iskerligi menen shuǵıllanǵan hám salıq tólegen táǵdirde;
yuridikalıq shaxs tashkil etpesten ekonomikalıq iskerlikti ámelge asıratuǵın jalǵız tártip degi isbilermenler.
Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám nızamlarına muwapıq múlk da mámleket, de jeke menshikte bolıwı múmkin. Bunday halda, "mulk" túsinigi múlkten paydalanıw, iyelik qılıw hám ıqtıyar etiw menen baylanıslı ekonomikalıq munasábetler sisteması retinde xarakterlenedi. Múlkshilik mámleket forması huqıqınıń sub'ektleri Ózbekstan Respublikası jáne onıń aymaqliq birlikleri; jeke menshik - fizikalıq hám mámleketlik emes yuridikalıq shaxslar.
Iyesi:
• iyelik qılıw, paydalanıw, ıqtıyar etiw huqıqın basqa shaxsqa ótkeriw;
• mulkni mulkka yamasa basqarıwǵa beriw;
• mulkka salıstırǵanda nızamǵa qayshı bolmaǵan hár qanday háreketlerdi ámelge asırıw ;
• múlkten isbilermenlik iskerligi ushın paydalanıw. Bul halda múlk ob'ektleri kárxanalar, er uchastkaları, ımaratlar, imaratlar, úskeneler, sheki onim, materiallar, pullar, qımbatlı qaǵazlar, intellektuallıq hám dóretiwshilik miynet ónimleri esaplanadı.
Shólkemlestiriwshilerdiń múlkshilik huqıqlarındaǵı parqlar arnawlı bir túrdegi yuridikalıq shaxstıń ayriqsha qásiyetleri, iskerliginiń maqsetleri, olar tárepinen jaratılǵan yuridikalıq adamlardıń qarızları ushın shólkemlestiriwshilerdiń juwapkerligi shártleri menen anıqlama bernedi.
Yuridikalıq shaxs retinde turistik kompaniya wákilxanaları hám filiallarına ıyelewi múmkin, eger bul onıń ustavida názerde tutılǵan bolsa.
Wákilxana - yuridikalıq shaxstıń jaylasqan jayınnan sırtda jaylasqan, onıń máplerin ańlatiwshı hám qorǵaw etiwshi, onıń atınan yuridikalıq operatsiyalardı ámelge asıratuǵın bólek bólindi.
Filial - bul yuridikalıq shaxstıń jaylasqan jayınnan sırtda jaylasqan, onıń barlıq funktsiyaların yamasa bólekan atqaratuǵın, sonday-aq wákilxana funktsiyaların atqaratuǵın bólek bólindi.
Wákilxanalar da, filiallar da yuridikalıq shaxslar emes, bálki múlk menen támiyinlengen hám olar strukturalıq bólindileri bolǵan yuridikalıq shaxs tárepinen tastıyıqlanǵan qaǵıyda tiykarında háreket qılıwadı.
Turizm - bul arnawlı ruxsatnama (litsenziya) talap etińbeytuǵın iskerlik bolıp tabıladı.
Turizm kárxanaların turoperatorlar hám turagentlarga ajıratıw olardıń funktsional parqlarına tiykarlanadı.
Turoperatorlıq iskerligi - bul yuridikalıq shaxs yamasa jalǵız tártip degi isbilermendiń ǵalabalıq hám individual tutınıw talabına mólsherlengen turistik ónimdi islep shıǵıwshı hám targ'ib etiwshi iskerligi, sonıń menen birge onı turistik agentlerge yamasa tuwrıdan-tuwrı sayaxatshılarǵa ámelge asırıw. Sonday etip, turoperator - bul xızmetlerdiń standart kompleksin óndiriwshi shólkem - bul turistik kompleks xızmetlerden shólkemlesken tur. Turistik jıynaqtı tayarlaw hám ámelge asırıwda ol tasıwshılar, turar jay hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları, xızmetler hám turistik ekskursiya xızmetlerin kárxanaları hám turni islep shıǵarıw hám satıw menen shuǵıllanatuǵın basqalar menen shártnamalar dúzedi. Bunnan tısqarı, turoperatordıń wazıypalarına turistik ónim baxasın anıqlaw, onı bazarǵa shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám óz sawda tarmaǵı yamasa dáldalshıları arqalı satıw kiredi.
Turoperatorlıq iskerliginiń huqıqıy tiykarları turistik xızmetler ushın shártnama (turistik shártnama) bolıp, ol xızmetler kórsetiw boyınsha shártnamalar túrine kiredi. Sonlıqtan, turoperator - bul ǵárezsiz túrde yamasa turistik agentlikler arqalı satılatuǵın ǵárezsiz túrde yamasa komissiya tiykarında jańa kompleks ónimge toltırıw menen xızmet kórsetiwshi kárxanalardıń bólek xızmetlerin kireyge yamasa ǵalabalıq satıp alıw tiykarında óz túrlerin islep shıǵaratuǵın kárxana.
Turoperatordıń shólkemlestirilgen iskerligi islep shıǵarıw funktsiyasınıń kórinisi bolıp tabıladı. Ol óz atınan, óz qálewine kóre, sonıń menen birge óz qarjları hám jeke juwapkerligi astında háreket etedi.
Sayaxatshılıq agentligi iskerligi - bul yuridikalıq shaxs yamasa jalǵız tártip degi isbilermendiń turistik ónim hám tiyisli xızmetlerdi targ'ib qılıw hám satıw menen shuǵıllanatuǵın iskerligi. Sonlıqtan, sayaxatshılıq agentligi bul turoperatordıń sayaxatshılıq ónimin, sonıń menen birge, turizm salasındaǵı basqa kárxanalardıń ayırım xızmetlerin komissiya ushın targ'ib etiwshi hám usaqlap satıw sotadigan dáldalshı shólkem bolıp tabıladı.
Turoperator hám turagentning joqarıdaǵı tariypleri klassik. Ámelde olardıń funktsiyaları bir-biri menen bekkem baylanıslı hám bir pútkil bolıp isleydi. Bul birinshi náwbette kúshli báseki menen baylanıslı. Turoperator ónimin satıwdan tısqarı, sayaxatshılıq agentlikleri ózleriniń ekskursiyalarini usınıwadı hám óz gezeginde turoperatorlar ózleriniń sawda tarmaǵına iye.
Turistik iskerlik - bul milliy klassifikaciyalaǵısh tárepinen anıqlanǵan iskerliginiń derlik barlıq túrlerin óz ishine alǵan quramalı ekonomikalıq mexanizm. Strukturalıq túrde dúzilgen, olar turizm sanaatın quraydı.
Bul kontseptsiyanıń kóplegen tariypleri bar. Sawda hám rawajlanıw boyınsha BMT konferenciyasınıń 1971 jılda ótkerilgen tariypiga kóre, turizm tarawı sayaxatshılar ushın tovarlar hám xızmetler jaratılıwma qaratılǵan sanaat hám óndirislik emes iskerliginiń kompleksi bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń " Turizm tuwrısında" gi nızamı sayaxatshılıq salasın turistlarni, transport quralların, awqatlanıw jayların, imaratlardı hám ko'ngil ashıw jayların jaylastırıw, sayaxatshılardilıqń mútajliklerin qandırıw ushın paydalaniletuǵın dem alıw, isbilermenlik, tálim hám basqa maqsetler ushın mólsherlengen kompleksler retinde anıqlama beredi, sayaxatshılıq saparı waqtında hám (yamasa ) bul sayaxatshılıq saparı menen baylanıslı halda payda bolǵan ekskursistlar.
Turizm sanaatınıń shegaraların jáne onı quraytuǵın kárxanalardıń túrlerin anıqlaw ulıwma turizm sisteması ushın júdá zárúrli wazıypa esaplanadı, sebebi turistik mútajliklerdi tolıq hám hár tárepleme qandırıw onıń shólkemleri hám ob'ektleriniń pútkil kompleksin muwapıqlastırılgan islewin talap etedi..
Sayaxatshılıq kárxanaların jaratıw tártibi Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq Kodeksi, Xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdi mámleket diziminen ótkeriw hám tamamlaw (iskerlikti tamamlaw) tuwrısındaǵı qaǵıyda, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 04. 16. 2019 y. qosımshalar hám ońlawlar).
Mámleket dizimine alıw tuwrısındaǵı Qaǵıydaǵa muwapıq tómendegiler itibarǵa alınadı:
• islengen (qayta islengen) yuridikalıq shaxslar : kommerciya hám kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleri;
• jalǵız tártip degi isbilermenler.
Turistik iskerlikti baslaw ushın hár bir xojalıq jurgiziwshi sub'ektke baslanǵısh kapital kerek. Yuridikalıq shaxslar ushın bul ustav fondı bolıp tabıladı.
Ustav kapitalı (kapital) - bul shólkemlestiriwshilerdiń investitsiyaları, aktsiyalardı satıwdan túsken aqshalar, mámleket investitsiyaları esabınan qáliplesetuǵın kárxana ustavida belgilengen dáslepki kapital. Ustav kapitalına mablag 'nafaqat pul formasında, bálki múlk formasında da, intellektuallıq múlk ob'ektleri (patentler, litsenziyalar, joybarlar hám basqalar) formasında da kiritiliwi múmkin.
Shólkemdiń ustav fondining kólemi hám quramı shólkemlestiriwshiler tárepinen yuridikalıq shaxstı shólkemlestiriw tuwrısındaǵı shártnamada belgilenedi jáne onıń ustavida belgilengenler etiledi.
Yuridikalıq shaxslardı zárúr baslanǵısh kapital menen támiyinlew, sonıń menen birge, islengen shólkemler iskerliginiń ayırım shólkemlestirilgen-huqıqıy formaları hám túrlerin rawajlandırıwdı xoshametlew maqsetinde mámleket tárepinen xojalıq jurgiziwshi sub'ektler ushın ustav fondlarining minimal kólemi belgilendi, jaratılǵan shólkem formasına qaray.
Turistik kárxana shólkemlestiriw tuwrısında qarar qabıllawdıń zárúrli basqıshı investitsiya aldından bunday joybardıń maqsetke muwapıqlıǵın bahalaw bolıp tabıladı. Onıń ushın turistik ónimdiń optimal satıw kólemi, paydası hám ózine túser bahasın boljaw kerek. Bunnan tısqarı, siz turistik kárxananıń ǵárejetleri muǵdarın, sonday-aq kompaniyanı shólkemlestiriw ǵárejetleri, operatsion ǵárejetler hám islep shıǵarıw iskerligi menen baylanıslı ǵárejetlerdi esaplawıńız kerek.
Esaplaw usılı 1-kestede keltirilgen. Таблица 1

Наименование статьи	Сумма, тыс. сум	Наименование статьи	Сумма, тыс. сум
1	2	3	4
I. Расходы 1.1. Организационные расходы по созданию фирмы разработка учредительных документов  услуги нотариуса открытие банковского счета регистрация фирмы уставный фонд изготовление бланочной и рекламной продукции прочие		I. Доходы от основной деятельности (порядок создания и расчета цены турпродукта
1.2. Хозяйственно эксплуатационные расходы аренда офиса приобретение средств коммуникации коммунальные платежи канцелярские принадлежности оборудование и мебель охранная сигнализация прочие
1.3. Производственные аренда транспортных средств аренда, бронирование или приобретение квоты мест в средствах размещения расходы на питание хозяйственные расходы, непосредственно связанные с производством турпродукта амортизационные отчисления заработная плата с начислениями прочие
Итого по п. I		Итого по п. I
II. Налоги, обязательные платежи и сборы
III. Прибыль, остающаяся в распоряжении предприятия: Прибыль балансовая = Объем продаж – Издержки Сумма издержек = сумме п. 1.3 расходов + п. II Прибыль чистая = Объем продаж – Издержки – Налоги
IV. Рентабельность, %
V. Срок окупаемости, лет

Joqarıdaǵı esap-kitaplar jaratılıp atırǵan kárxana rentabelligini sáwlelendiriwi kerek. Eger joybardıń rentabelligi ortasha bir jıldı oraw múddeti menen keminde 20% bolsa, ol jaǵdayda bunday sayaxatshılıq kompaniyasın shólkemlestiriw nátiyjeli boladı jáne onıń shólkemlestiriwchilarining depozitlari júdá joqarı likvidlikka iye.
Sońǵı jıllarda isbilermenliktiń franchayzing sıyaqlı forması barǵan sayın keń tarqalıp atır.
Franchayzing shártnaması - bul bir tárep (litsenziar) óz moynına alǵan tovarlardı turaqlı túrde jetkizip beriw, arnawlı bir xızmetlerdi kórsetiw, ózleriniń tájiriybeleri hám bilimlerin basqa tárepke - franchayzing (litsenziat) ga óz moynına alıw minnetlemein alǵan shártnama onıń ushın belgili bir tólewdi tólew... Ónim franchayzing hám tavar ayırbaslaw franchayzing sıyaqlı sırtqı kórinisler bar. Turizm ushın franchayzing ózgeriwi eń maqul túsetuǵın bolıp tabıladı. Bul litsenziatga islep shıǵarıw (satıw) usılı, onıń túsi, nou-xau, sawda belgileri hám xizmet kórsetiw belgileri sıyaqlı xızmetlerdi usınıwdan ibarat.
Ózbekstan Respublikası nızamchiligida franchayzing tariypi berilmegen, biraq bunday shártnamalardı dúziwge tıyım joq. Ózbekstanda franchayzingni huqıqıy tártipke salıwdıń ayriqsha ózgesheligi sonda, ekinshisi jetkizip beriw shártnaması, miynet shártnaması qaǵıydaların bólekan óz ishine alıwı múmkin bolǵan birlesken pitim bolıp tabıladı. Sol sebepli, onı dúziwde bul túrdegi shártnamalardıń hár birin tártipke soluvchi qaǵıydalardı esapqa alıw kerek.
Bazar ekonomikası daǵı birden-bir ekonomikalıq organizm retinde hár qanday firmanıń ózi tavar, yaǵnıy satıp alıw hám satıw ob'ekti bolıwı múmkin. Sońǵı payıtlarda turizm biznesinde turistik firmalardıń satılıwı, satıp alınıwı jaǵdayları barǵan sayın ko'paymoqda. Sol munasábet menen, onıń ma`nisin anıqlaw tuwrısında soraw tuwıladı. Bunday jaǵdayda turistik kárxanalarǵa járdem Ózbekstan Respublikası Ministrler Sovetiniń 05. 03. 2004 jıldaǵı 65-sanlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan (ózgertirilgen) kárxanalardıń bazar ma`nisin bahalaw boyınsha jollamada kórsetiledi.
Bazar ekonomikası sharayatında hámme zat qáwipti óz ishine aladı. Turistik ónimler ciklınıń barlıq basqıshları turistik kárxana iskerligindegi uǵımsızlıq menen xarakterlenedi. Maman menejment, likvidlik hám basqa strukturalıq bólimler ámeldegi bolmaǵanda, uǵımsızlıq payda yamasa zálel deregine aylanadı. Ekinshisi kárxananıń tólew qábiletine alıp keledi -bankrotlik.
Qarızdarlıq degende kárxananıń ámeldegi operatsion iskerligin finanslıq támiynlewge hám ayrıqsha minnetlemelerdi tólewge ılayıq emesligi túsiniledi. kárxananıń múlkshilik wayranlıǵı, kompaniyanıń sud tárepinen belgilengen qarız minnetlemelerin tóliy almasligi.
Turistik kompaniya bankrotligining sırtqı belgileri:
• ámeldegi tólewlerdi toqtatıp turıw (kompaniya kreditorlar talaplarınıń atqarılıwın támiyinlamaydi);
• kárxana aktivlaridagi depitorlik qarızlarınıń salıstırmalı úlesin asırıw ;
• aktsiyadorlar, serikler, xızmetkerler aldındaǵı qarızdarlıqtıń ósiwi;
• esabattı keshiktirish.
Turistik kompaniyanıń bankrot bolıwınıń tiykarǵı sebepleri:
• strategiyanıń nadurıs tariypi yamasa rawajlanıw konsepsiyasınıń joq ekenligi;
• menejment hám atqarıw etiwshi kadrlar ilmiy tájriybesi dárejesi ortasındaǵı ayırmashılıq ;
• marketingning etiwmasligi yamasa zaifligi;
• islep shıǵarıw ǵárejetleriniń negizsiz joqarı bolıwı ;
• joqarı báseki;
• sayaxatshılarǵa xizmet kórsetiwdiń sapasızligi;
• parsı -major jaǵdayları ;
• ekonomikalıq jaǵday hám basqalar.
Qarızdarlıqtıń aldın alıw ushın kompaniyanıń bankrotlikgacha bolǵan jaǵdayı, arnawlı esap -kitap sistemaları islep shıǵılǵan. Olardan biri múmkin bolǵan bankrotlikni bahalaw kriteryaları tiykarında qaniqarsiz balans strukturasın anıqlawǵa tiykarlanǵan ; ekinshisi - Altman modelinde
Altman modeli " Z ball" koefficiyentin esaplawǵa tiykarlanǵan : ,
Bul erda K1 = (procentlerden aldınǵı payda, salıqlar): (jámi aktivler);
K2 = (satıwdan túsken dáramat): (jámi aktivler);
K3 = (óz kapitalı): (qarız kapitalı);
K4 = (qayta tiklengen payda): (jámi aktivler);
K5 = (óz aylanba aktivleri): (jámi aktivler).
Óz-ózinen koefficiyentler (2. 2-keste) universal mániske iye emes hám olardı arnawlı bir jaǵdaylar menen birge kórip shıǵıw kerek. Arnawlı izertlewler sonı kórsetdiki, Altman modeli 90% jaǵdaylarda bir jıl aldın hám 80% te eki jıl aldın kompaniyanıń bankrotligini boljawǵa múmkinshilik beredi.Таблица 2.2

Z	Вероятность банкротства
до 1,80 от 1,81 до 2,7 от 2,8 до 2,9 3,0 и выше	Очень высокая Высокая Возможная Очень низкая