Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

2. 4. Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturaları
Kárxananı basqarıwdıń shólkemlestirilgen dúzilisi kárxana dúzilisine sáykes keledi hám basqarılatuǵın ob'ektlerdiń kólemi hám funksionallıǵına sáykes keledi. Ónimlerdiń quramalı hám miynet talap etetuǵın túrlerin óndiriske qánigelesken iri kárxanalar (firmalar) (mısalı, avtomobiller, samolyotlar, metallar, neft ónimleri hám basqalar), qaǵıyda jol menende, o'nlab ustaxonalar, laboratoriyalar hám bólimlerden ibarat.
Kóp basqıshlı basqarıw sistemasın jaratıw zárúrshiligi kóbinese islep shıǵarıwdı diversifikatsiyasi menen belgilenedi. Texnologiyalıq tárepten bir-birine baylanıslı bolmaǵan hár qıylı tovarlardıń shıǵarılıwı kóbinese ónimdiń hár bir túri ushın islep shıǵarıw hám satıwdı basqarıw shólkemlerin qáliplestiriwdi talap etedi. Usınıń menen birge, kishi biznes eń ápiwayı shólkemlestirilgen strukturalar bar ekenligi menen ajralıp turadı; baslıq atqarıwshı esaplanadı. Kárxana ishindegi basqarıwdıń shólkemlestirilgen quramı tómen organdıń joqarı mekemege baǵınıwı principi tiykarında qurılǵan. Mısalı, ustaxona laboratoriyası yamasa buxgalteriya esabı basshıları gezegi menen oraylıq fabrika laboratoriyası administraciyaına hám kárxananıń bas buxgalteriga boysunadılar. Seminar hám bólimlerdiń basshıları tuwrıdan-tuwrı direktorǵa yamasa direktor orınbasarlarınan birine boysunadılar.
Miynettiń funktsional hám sub'ektiv qánigelesiwi hám kooperatsiyası óndiristegi sıyaqlı basqarıw sistemasına xos bolıp tabıladı. Funktsional miynet bólistiriwi tiykarında kárxananı materiallıq-texnikalıq támiyinlew, ónimlerdi satıw hám satıw, finans, joybarlaw, esapqa alıw hám esabat beriw, islep shıǵarıwdı texnikalıq rawajlanıwın basqarıw ushın bólek organlar dúziledi. Kóp tarmaqlı iri kárxanalarda, qosımsha túrde, ayırım túrdegi ónimlerdi islep shıǵarıwdı basqarıw yamasa qánigelesken ustaxonalardi basqarıw ushın sub'ektke tán organlar dúziledi. Esaplaw orayları basqarıw sistemasına tiyisli, biraq usınıń menen birge hár túrlı injenerlik hám analitik esap -kitaplardı ámelge asıradı. Texnologiyalardıń rawajlanıwı hám bir qatar maǵlıwmatlardıń toplanıwı menen bir qatar kárxanalar daǵı kompyuter orayları basqarıw sistemasında ústin poziciyanı iyelep baslaydı.
Menejmenttiń mánisi programmalar, jobalar, buyrıqlar, standartlar, wazıypalar kórinisindegi maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám beriwden ibarat. Bul hújjetlerdiń hár birinde neni, qashan hám kimga qılıw kerekligi, qansha resurslardan paydalanıw múmkinligi, dáramat materialların kimdan alıw hám tayın ónimdi kimga tapsırıw haqqında tolıq maǵlıwmatlar bar.
Olarda atqarıwshılardıń huqıqları hám minnetlemeleri anıqlanadı, zárúr texnikalıq, ekonomikalıq jáne social sheklewler belgilenedi, ijroni baqlaw názerde tutılǵan.
Basqarıw shólkemleriniń ishki dúzilisi tiykarınan basqıshpa-basqısh xarakterge iye, ásirese iri hám orta kárxanalarda kárxanalardı basqarıwdıń tómendegi shólkemlestirilgen strukturaları belgili: sızıqlı, sızıqlı -shtabli, funktsional, matritsali (ónim boyınsha) hám aralas. Kórsetilgen besew strukturanıń hár biri, ádetde, basqarıw ob'ektleriniń masshtabı hám dúzilisi menen anıqlanadı hám konkretlestirıledi.. Sızıqlı basqarıw eń ápiwayılastırılgan sistema bolıp tabıladı. Bul bir adamlıq basqarıwdı támiyinleydi. Menejer hám tuwrıdan-tuwrı atqarıwshılar ortasında aralıq baylanıslar joq (3-súwret). Bastıń ózi jalǵız buyrıq beredi, qadaǵalaw etedi hám atqarıwshılar jumısın basqaradi. Formanıń ápiwayılıǵı sızıqlı basqarıw natiyjeliligin támiyinleydi, menejerlerdiń juwapkerlik dárejesin asıradı hám basqarıw xızmetkerlerdi saqlaw qárejetlerin azaytadı.
Forma: 3. Basqarıwdıń sızıqlı dúzilisi
Basqarıwdıń sızıqlı formasınıń kemshiligi sonda, menejer universal qánige bola almaydı hám quramalı ob'ekttiń barlıq tárepleri boyınsha qarar qabıllawı múmkin.
Sol sebepli sızıqlı basqarıw tiykarınan eń ápiwayı islep shıǵarıw texnologiyasına iye bolǵan kishi kárxanalarda hám iri kárxanalardıń tómen dárejesinde - brigada, islep shıǵarıw maydanshası dárejesinde qollanıladı. Ekinshi jaǵdayda, brigadalar hám uchastkalar ushın injenerlik, ekonomikalıq hám yuridikalıq xızmetler administraciyanıń joqarı dárejesi tárepinen ámelge asıriladı.
Basqarıwdıń sızıqlı -shtat forması orta kárxanalarda, sonıń menen birge, iri kárxanalarda ustaxonalar hám bólimlerdi basqarıwda qollanıladı. Bunday halda, sızıqlı bir adam buyrıǵı saqlanıp qaladı.
Biraq, atqarıwshılar ushın qararlar, buyrıqlar, tapsırmalar tayarlaw ushın menejer xızmetkerler qánigelerin tartadı (4-súwret).
Ekinshisi maǵlıwmat toplaydı, analiz etedi hám baslıq atınan zárúr basqarıw hújjetler joybarların islep shıǵadı. Menejer onıń atınan atqarıwshılar tárepinen qabıl etilgen buyırtpalardıń haqıyqıylıǵı ushın jeke juwapkerlikti óz moynına aladı hám qánigeler menejer aldında tek shaxsan juwap beredi.
Forma: 4. Basqarıwdıń sızıqlı -shtab forması ~
Basqarıwdıń funktsional forması sonnan ibarat, kárxana basshısı óz wákillikleriniń bir bólegin (delegatlar) óz orınbasarlarına yamasa funktsional bólimler hám dúkanlardıń basshılarına ótkeredi. Mısalı, bas injener direktordıń injenerlik-texnikalıq máseleler boyınsha orınbasarı bolıp, óz kepilliklerine muwapıq, kárxananıń texnikalıq xızmetlerin basqarıw waqtında jańa ónimlerdi proektlestiriw hám islep shıǵarıw, óndiriske texnikalıq xizmet kórsetiw hám qayta úskenelew menen baylanıslı barlıq temalarda óz atınan buyrıqlar shıǵaradı. Basqa bir deputat, aytaylik, kárxananı materiallıq-texnikalıq támiyinlew hám tayın ónimlerdi satıw ushın kárxana atınan sheki onim hám materiallar jetkizip beretuǵınlar hám ónim qarıydarları menen shártnamalar dúzedi. Óz kepillikleri sheńberinde ol direktordan arnawlı ruxsat so'ramaydi.
Bunday kepilliklerdi tekǵana direktor óz orınbasarına, bálki orınbasar da onıń bo'ysunuvchilari - bólimler hám sexlar basshılarına beriwi múmkin. Bunday halda, atqarıwshılar tapsırmalardı tuwrıdan-tuwrı kárxana direktorınan emes, bálki funktsional bólindiler basshılarınan yamasa direktor orınbasarlarınan aladılar (5-súwret).
Forma: 5. Basqarıwdıń funktsional forması
Basqarıwdıń funktsional forması basqarıw hám basqarıw jumısların tarqatıp jiberiw jáne onı eń maman kadrlarǵa ısenip tapsırıw imkaniyatın beredi. Usınıń menen birge, bunday strukturadan paydalanıw úlken áhmiyetke iye bolǵan derlik hár bir hújjetti tayarlawda basqarıw shólkemleri ortasında quramalı kelisimler zárúrligiga alıp keledi. Bul jumıs natiyjeliligin pasaytiradi, hújjetlerdi qabıllaw ushın waqıt hám qararlardı qabıllaw waqtın uzaytıradı. Bunnan tısqarı, ayırım wazıypalardı orınlawda anıqlama beriw hám jantasıwdıń sózleri hám uǵımsızlıǵı, birpara buyrıqlar mazmunınıń basqalarǵa uyqas kelmewi menen kóbinese qarama-qarsılıqlar bar. Kórsetilgen kemshiliklerdi jónge salıw etetuǵın basqarıw apparatı waqıt hám qosımsha resursların joǵatadı. Biraq iri kárxanalarda basqarıwdıń funktsional formasından paydalanıwdan waz keshiw múmkin emes. Sol sebepli basqarıw mexanizmindegi kemshiliklerdi tabıw hám joq etiw, informaciya texnologiyalarınan paydalanıw zárúr.
Matritsali basqarıw forması. Quramına kóre, ol funktsionaldan tek basqarıw ob'ektlerinde parıq etedi. Bul forma ónimdi basqarıwdı támiyinleydi. Bul sonnan ibarat, kompaniya kompaniya iskerliginiń (yamasa óniminiń) qandayda bir baǵdarı ushın, mısalı, jańa ónim islep shıǵarıwdı ózlestiriw ushın menejer yamasa bas bólindin tayınlaydı.
Bunday halda, direktordıń ónimdi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha kepillikleri menejerge yamasa bas bólim baslıǵına ótkeriledi, onıń bul ónimge buyırtpaları kárxananıń barlıq xızmetkerleri ushın májburiy bolıp qaladı.
Forma 6. Matritsalarni basqarıw quramı
Sonı atap ótiw kerek, dizim degi basqarıwdıń barlıq sap formalarınan tek sızıqlı basqarıw qollanıladı, hátte odan keyin de kishi jeke kárxanada. Kópshilik kárxanalar basqarıwdıń aralas túrinen paydalanadılar. Birpara jaǵdaylarda, bul joqarıdaǵı tórtew formanıń ápiwayı kombinatsiyası. Keyinirek, tómen dárejede (brigada dárejesinde) sızıqlı, ortasha (dúkan, bólim dárejesinde) - xızmetkerler shtatı, kárxana dárejesinde bolsa basqarıwdıń funktsional hám bólekan matritsali forması bar. Biraq, kóbinese ekonomikalıq ierarxiyaning barlıq dárejelerinde túrli sırtqı kórinislerdiń sintezi bar.