Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

Basqarıw funktsiyaları.
Basqarıw funktsiyası - bul arnawlı texnika hám usıllar menen ámelge asırilatuǵın, tiyisli jumıs iskerligin shólkemlestiriw, basqarıw iskerliginiń ayriqsha túri 4 tiykarǵı basqarıw funktsiyası ámeldegi:
1) Joybarlaw - shólkemdiń maqsetlerin, olarǵa erisiw quralları hám usılların belgileytuǵın basqarıw procesi basqıshı. Bul anıqlanǵan múmkinshilikler arqalı kárxana iskerligin jetilistiriwdiń jańa usılları hám usılların úyreniwdiń úzliksiz procesi, sebebi belgilengen maqsetlerge eriskennen keyin jańaları qáliplestiredi.
2) Shólkem - joybarlastırılǵan maqsetlerge erisiw ushın real sharayatlar jaratatuǵın basqarıw procesiniń basqıshı. Bul kárxana dúzilisin jaratıw jáne onı joybarlaw basqıshında qoyılǵan wazıypalardı sheshiw ushın zárúr bolǵan barlıq zatlar menen támiyinlew arqalı júz boladı. Bul funktsiya arqalı xızmetkerlerdiń qay-qaysısı hár bir wazıypanı orınlawı kerekligi hám onıń ushın qanday qarejet 'talap etiliwi anıqlanadı.
3) Motivatsiya - menejer kárxana jumısshıların jeke hám shólkemlestirilgen maqsetlerge erisiw ushın óz jumıslarınıń natiyjeliligin asırıw kózqarasınan aktivlashtiradigan basqarıw procesi basqıshı. Kárxana menejmenti bul mashqalanıń eki tárepine itibar qaratadı: tavar hám xızmetler qarıydarlarınıń motivatsiyası, sonıń menen birge, miynet munasábetleri motivatsiyası.
4) Qadaǵalaw - bul kárxana tańlaǵan jolda ustap turılatuǵın basqarıw procesi basqıshı bolıp, onıń iskerligi kórsetkishlerin ilgeri islep shıǵılǵan jobalar menen salıstırıwlaw arqalı ámelge asıriladı.
Basqarıw usılı - bul belgilengen maqsetlerge erisiw ushın basqarılatuǵın ob'ektke tásir ótkeriw texnikası hám usılları kompleksi bolıp tabıladı.
Joybarlaw túrleri:
Strategiya (grekshe "strategiya" den (" stratos" - armiya, "aldın" - etakchi)) - etakchilik kórkem óneri; uzaq múddetli perspektivaǵa mólsherlengen jumıstıń ulıwma jobası.
Strategiyalıq joybarlaw - bul, bir tárepden, shólkemdiń maqsetleri hám múmkinshilikleri menen, ekinshiden, sırtqı ortalıqtıń ózgeriwshen múmkinshilikleri ortasında strategiyalıq muwapıqlıqtı jaratıw hám saqlawdı basqarıw procesi. Process retinde strategiyalıq joybarlaw tómendegi strukturalıq bólimlerdi óz ishine alǵan belgili bir texnologiyalıq shınjırǵa qurılısı múmkin (3-súwret).
Ámeldegi joybarlaw eki túrdegi jobalar menen ańlatpalanadı:
a) Qısqa múddetli jobalar jıllıq dáwirdi óz ishine aladı hám qabıl etilgen buyırtpalar tiykarında kárxana dárejesinde islep shıǵarıw programması formasında islep shıǵıladı, sonnan keyin olar bólek dúkanlarda bir jıl, sherek yamasa ay dawamında belgilenedi. Atap aytqanda, biz kerekli muǵdardaǵı jumısshılardı joybarlaw hám tartıw, islep shıǵarıw quwatları, joybarlaw hám materiallıq resurslardan nátiyjeli paydalanıw tuwrısında soylesemiz. Islep shıǵarıw quwatı bir jıl dawamında turaqlı bolǵanlıǵı sebepli, islep shıǵarıwdı materiallıq-texnikalıqa támiynatın joybarlaw hám ol jaǵdayda isleytuǵın jumısshılar sanın birinshi orınǵa shıǵaradı. Bunnan tısqarı, finanslıq jobalar, ilimiy-izertlew jumısları jobaları, xızmetkerlerdi rawajlandırıw jobaları, social ilajlar hám basqalar dúziledi.
b) Operatsion jobalar islep shıǵarıw programmasınıń bir bólegi tiykarında kárxananıń bólindilerin jaratadı, usınıń menen birge olar hár bir jumıs jayında olardı ámelge asırıw múmkinshiliklerin esapqa alǵan halda ózleriniń islep shıǵarıw programmaları hám bólimleri hám jámáátlerine tapsırmalardı dúzediler.
Shólkem - bul ulıwma maqset yamasa maqsetlerge erisiw ushın iskerligi kózaba muwapıqlastırılgan adamlar toparı.
Shólkem dep esaplaw ushın miynet birlespesi tómendegi májburiy talaplarǵa juwap beriwi kerek:
- ózlerin bul gruppanıń bir bólegi dep esaplaytuǵın keminde eki kisiniń bar ekenligi;
- gruppanıń barlıq aǵzaları tárepinen ulıwma dep qabıl etilgen keminde bir social paydalı maqsettiń (yaǵnıy qálegen juwmaqlawshı jaǵday yamasa nátiyje) bar ekenligi;
- Hámme ushın mazmunli maqsetke erisiw ushın kózkóreki birge isleytuǵın gruppa aǵzalarına ıyelew.
Hár bir miynet jámáátinde munasábetlerdiń rásmiy (rásmiy) dúzilisi menen bir qatarda, jámáát aǵzaları ortasında rásmiy bolmaǵan munasábetler de bar.
Shólkemdiń maqsetlerine erisiw ushın administraciyanıń shıdamlılıǵı menen jaratılǵan adamlar gruppaları rásmiy dep ataladı.
Arnawlı bir maqsetlerge erisiw ushın úzliksiz túrde óz-ara baylanısqa kirgen adamlardıń óz-ózinen qáliplesken toparı rásmiy bolmaǵan gruppa (shólkem) dep tán alınadı.
Doslıq baxası rásmiy munasábetler hám ilmiy tájriybege hesh qanday baylanısı joq, biraq olardıń rásmiy shólkem biznesine tásiri sezilerli bolıwı múmkin. Hám kóp sanlı adamlar tartılǵanında, rásmiy bolmaǵan gruppanıń kúshi júdá kúshayadi. Bul kúshdan eń kóp paydalanıw hám keri maqsette paydalanıw rásmiy bolmaǵan baylanıs (" jasırın" telefon dep atalatuǵın) formasında boladı. Hesh qanday jańalıq rásmiy bolmaǵan kanallar sıyaqlı operativ túrde uzatılmaydı. Bul rásmiy bolmaǵan gruppa óz kúshin (rásmiy bolmaǵan baylanıs) ámelge asırıw usıllarınan biri bolıp tabıladı. Basqa usıl - háreket qılıw yamasa etpeslik.
Sonday etip, adamlardıń rásmiy bolmaǵan shólkemi siz ushın yamasa sizge qarsı islewi múmkin. Qanday etip onı ózińiz ushın isletiwińiz múmkin?
Birinshiden, menejer rásmiy bolmaǵan shólkem bar ekenligin qabıllawı hám qabıllawı kerek.
Ekinshiden, siz qanday etip rásmiy bolmaǵan shólkem menejerge óz maqsetlerine erisiwde járdem beriwde zárúrli bolıwı múmkinligin túsiniwge háreket etiwińiz kerek.
Úshinshiden, rásmiy bolmaǵan basshılardı anıqlaw hám basqarıw.
Tórtinshiden, rásmiy bolmaǵan hám rásmiy shólkemdiń maqsetlerin birlestiriwge háreket qılıw kerek.
Besinshiden, menejer, ne etiwinen qaramastan, rásmiy bolmaǵan shólkemler ámeldegi bolıwın túsiniwi hám kelisiwi kerek.
Adamlardı rásmiy bolmaǵan munasábetlerge úndew sebepleri:
Tiyisli sezim
Óz-ara járdem
Qorǵaw
Baylanıs
Muńlaslıq
Rásmiy bolmaǵan shólkemlerdiń qásiyetleri:
Social qadaǵalaw
Ózgeriwge qarsılıq
Rásmiy bolmaǵan basshılar
Basqarıw apparatınıń shólkemlestirilgen dúzilisi islep shıǵarıwdı basqarıwda miynet bólistiriwiniń bir forması esaplanadı. Hár bir bólim hám lawazım basqarıw funktsiyalar yamasa islerdiń belgili bir kompleksin orınlaw ushın jaratıladı. Bólim funktsiyaların orınlaw ushın olardıń lawazımlı shaxslarına resursların ıqtıyar etiw boyınsha belgili huqıqlar berilgen hám bólindi moynına júkletilgen funktsiyalardı orınlaw ushın juwapker bolıp tabıladı.
Basqarıwdıń shólkemlestirilgen dúzilisiniń diagramması bólimler hám lawazımlardıń statikalıq jaǵdayın hám olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtıń ózgeshelikin sáwlelendiredi.
Baylanısıwlar ámeldegi: - sızıqlı (basqarıw subordinatsiya),- funktsional (tuwrıdan-tuwrı basqarıw baǵınıwsız iskerlik salasında ),- óz-ara iskerlik yamasa kooperativ (birdey dárejedegi bólindiler ortasında ).
Óz-ara munasábetler ózgeshelikine qaray, shólkemlestirilgen basqarıw strukturalarıniń bir neshe tiykarǵı túrleri ámeldegi:
- sızıqlı;
- funktsional;
- sızıqlı funktsional;
- matritsa;
- divizion;
- kóp sanlı
Sızıqlı basqarıw strukturasında hár bir menejer barlıq túrdegi iskerlik ushın bo'ysunuvchi bólindilerge kórsetpe beredi. Qadr - ápiwayılıq, puxtalıq, buyrıqtıń juwmaqlawshı birligi. Tiykarǵı kemshilik - bul menejerlerdiń ilmiy tájriybesine qoyılatuǵın joqarı talaplar. Endi ol derlik isletilmaydi.
Bul dúzılıwda bir adamlıq basqarıw principi buz'ladı hám sheriklikke ırkinish beredi. Ol ámelde isletilmaydi.
Lineer-funktsional struktura basqıshpa-basqısh ierarxik dúzılıw bolıp tabıladı. Onıń qol astında, menejerler jalǵız menejerler bolıp tabıladı hám olarǵa funktsional organlar járdem beredi. Tómengi dárejedegi sızıqlı menejerler basqarıw tárepten joqarı dárejedegi basqarıwdıń funktsional basshılarına bo'ysunmaydi. Ol eń keń isletilingen.
Bólim (filial dúzilisi). Bólimler (filiallar) iskerlik baǵdarı boyınsha yamasa geografiyalıq tárepten bólistiriledi.
Matritsa dúzilisi, atqarıwshınıń eki yamasa odan artıq basqarıwshına ıyelewi menen xarakterlenedi (biri jónelis menejeri, basqası programma yamasa jónelis menejeri). Bul sxema azelden ilimiy-izertlew jumısların basqarıwda qollanılǵan hám házirde ol kóplegen tarawlarda isleytuǵın firmalarda keń qollanılıp atır. Ol barǵan sayın kóbirek sızıqlı -funktsional ornın isletiwden ózgertip atır.
Kóp struktura basqarıwdıń túrli dárejelerindegi túrli strukturalardı birlestiradi. Mısalı, filialdı basqarıw strukturası pútkil kompaniyaǵa, filiallarda bolsa sızıqlı -funktsional yamasa matritsa qollanılıwı múmkin.