Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

2. 3. Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti basqarıw maqsetleri hám wazıypaları
Kelip shıǵıw tariyxı Anglichan " menejment" sózi latınsha " manus" - qol sózinen kelip shıqqan bolıp, daslep haywanlardı basqarıw tarawına tiyisli bolıp, atlardı basqarıw kórkem ónerin anglatgan. Keyinirek bul sóz insan iskerligi tarawına kóshirildi hám adamlar hám shólkemlerdi basqarıw ilmi hám ámeliyatı salasın anglata basladı.
Shólkemniń tabısı ushın kimdir ol jaǵdayda basqarıw funktsiyaların orınlawı zárúr. "Menejment" termini jaysha "menejment" degen mánisti ańlatadı, ámelde menejment bul shólkemlestirilgen maqsetlerdi qáliplestiriw hám olarǵa erisiw ushın zárúr bolǵan joybarlaw, shólkemlestiriw, xoshametlew hám basqarıw procesi bolıp tabıladı.
Ámeliy iskerlik túri retinde menejment áyyemgi dáwirlerde, birinshi shólkemler jumısınıń baslanıwı menen payda bolǵan. Arxeologlarning tabilǵan zatları bunı tastıyıqlawǵa múmkinshilik beredi: menejment máseleleri tuwrısındaǵı bayanatlar Egipet papiruslari, áyyemgi Kitay jipek jazıwları hám basqalar tekstlerinde bar. Áyyemgi shólkemlerdiń jetiskenlikleri ámeliy basqarıw bar ekenliginen dárek beredi. Sonday etip, "dúnyanıń jeti mojizasi" dep atalıwshi imaratlardı tek jaqsı muwapıqlastırılgan insan umtılıw-háreketleri menen jaratıw múmkin edi.
Zamanagóy teoriyalıq hám ámeliy menejment sxematik tárzde keltirilgen tórtew tiykarǵı ilimiy jantasıwlardıń nátiyjesi bolıp tabıladı.
4 tiykarǵı islengen mektep ámeldegi:
1. Ilimiy menejment mektep.
2. Basqarıw yamasa klassik mektep.
3. Insanlar menen baylanıslar mektep.
4. Basqarıwdıń matematikalıq mektep.
Mekteplerdiń hár biri basqarıw shinjirindagi jipge uqsaydı, ol barlıq sabaqlar bir-birine baylanısqanda eń joqarı quwatqa iye boladı.
Ilimiy menejment mektep (1885-1920)
Bul birinshi náwbette F. Teylorning (1856 -1915) teoriyalıq hám ámeliy basqarıw sisteması menen baylanıslı. P. Draker sonday dep jazǵan edi: "Teylorizm - bul biz ıntızamdı quradigan toshdir".
Teylor menen bir qatarda ilimiy menejment mektebiniń tiykarlawshileri Frank hám Liliya Gilbert, Genri Gantt hám basqalar bolıp tabıladı. Ilimiy menejment mektebiniń qáliplesiwi menejmentti rawajlandırıwdıń dáslepki principlerı bolıp xızmet etken 3 tiykarǵı pikirge tiykarlandi:
1. Miynetti aqılǵa say shólkemlestiriw.
2. Shólkemdiń rásmiy dúzilisin rawajlandırıw.
3. Menejer hám jumısshı ortasındaǵı sheriklik ilajların anıqlaw, yaǵnıy atqarıw etiwshi hám basqarıw funktsiyaların parıqlaw.
Basqarıw yamasa klassik basqarıw mektep (1920 -1950)
Bul mekteptiń maqseti basqarıwdıń universal principlerıni jaratıw edi.
Emerson tárepinen dúzilgen basqarıw principlerı tómendegiler bolıp tabıladı:
1. Ideallardı yamasa maqsetlerdi anıq belgilep qoyıng.
2. Saw aqıl.
3. Kepillikli máslahát.
4. Íntızam.
5. Xızmetkerlerge salıstırǵanda ádalatlı munasábet.
6. Operativ, isenimli, tolıq, anıq hám izbe-iz esapqa alıw.
7. Dispetcherlik.
8. Normalar hám kesteler.
9. Shártlerdiń normalizatsiyasi.
10. Ámeliyatlardı normallastırıw.
11. Jazba standart kórsetpeler.
12. Atqarıw ushın sıylıq.
Frantsuz kán injeneri Anri Fayol menejment pánine úlken úles qosdı. Ol administraciya iskerligin analiz qılıw ushın ulıwma jantasıwdı islep shıqtı hám tómendegi principlerdi islep shıqtı:
1. Miynet bólistiriwi.
2. Kúsh (kepillik) hám juwapkerlik.
3. Tárbiya.
4. Basqarıw birligi yamasa bir adamlıq basqarıw.
5. Administraciyanıń birligi, baǵdarı.
6. Jeke, jeke máplerdi ulıwmaǵa bo'ysundirish.
7. Xızmetkerlerdiń mıynet haqı - bul orınlanǵan jumıs ushın tólew.
8. Oraylastırıw.
9. Ierarxiya.
10. Buyırtpa.
11. Ádalat.
12. Xızmetkerlerdiń turaqlılıǵın.
13. Ǵayrat.
14. Xızmetkerlerdiń birligi yamasa korporativ ruxlanıw.
Eger Fayolle menejmenttiń funktsional tárepin úyrengen bolsa, ol jaǵdayda Maks Veber institutsional tárepti islep shıqtı.
Weber ush tiykarǵı shólkem túrlerin ajıratıp kórsetdi:
-Harizmatik (xarizma - bul kúsh logikaqa emes, úrp-ádetlerge emes, bálki baslıqtıń xoshyoqishi hám jeke pazıyletleri yamasa qábiletlerine tiykarlanadı).
- dástúriy.
- jetilisken (yamasa byurokratik)
Insanlar menen baylanıslar mektep (1930 -1950)
Bul mektepti qollap -quwatlawshilardin maqseti social -psixologiyalıq faktorlar sistemasına tásir ótkeriw arqalı basqarıwǵa háreket qılıw edi.
Insanlar menen baylanıslar mektep administraciya tárepinen hár bir shólkemge "social sistema" retinde qarawǵa urınıw edi.
Menejment pánleri mektep yamasa menejmenttiń matematikalıq mektep (1950 jıldan házirgi kungacha).
Basqarıwdıń matematikalıq mektep (geyde onı muǵdarlıq basqarıw usılları teoriyası dep da júritiledi) 1940 jıllardıń baslarında hám birinshi náwbette Ekinshi Jáhán urısı waqtında áskerlerdi basqarıw hám basqarıwda payda bolǵan. Keyin sınaqtan ótken muǵdarlıq usıllar puqaralıq shólkemleri basqarıwına ótkerildi. Kóplegen firmalar xızmetkerlerdi tartıwda, úskenelerdi islep shıǵarıw jaylarına jaylastırıwda, baza jumısların joybarlawda birpara matematikalıq qurallardan paydalanıwdı basladılar. Yaǵnıy, matematika basqarıwdıń ayırım tarawlarında ámeliy xarakterge iye edi. Bul mekteptiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı R. Akoff, S. Ber, D. Forrester hám basqalar sıyaqlı ısımlar menen baylanıslı.