Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

4-Tema: Turizmning makroekonomikalıq tárepleri.
1. Turistik bazar túsinigi hám qásiyetleri
2. Turistik bazar infrastrukturasi
3. Turizmda multiplikator effekti
4. Turizmda mámleketlerdiń básekilesligi
1. Turistik bazar túsinigi hám qásiyetleri
Turistik bazar bul ayriqsha turistik motivatsiya sebepli kóplegen turistik ónimler hám xızmetlerdi óndiriwshiler hám de bul ónimdi satıp alıwǵa ılayıq hám tayın bolǵan haqıyqıy hám potentsial qarıydarlardı bir-birine baylanıstıratuǵın ekonomikalıq, huqıqıy, social munasábetler sisteması bolıp tabıladı.
Sol kózqarastan, qábiletli sózi sayaxatshılıq ónimin satıp alıwǵa ılayıq bolǵanlardı ańlatadı hám qálewi bolǵanlardıń sózleri - turistik ónimdi qálegen yamasa mútáj bolǵan yamasa turistik ónimdi satıp alıwǵa ishontirish múmkin bolǵanlardı, mısalı, reklama hám professional texnologiyalardıń sheberona tásiri arqalı satıw.

Forma : 4. Turistik bazardıń dúzilisi

Turistik bazar bul quramalı sistema bolıp, hár bir ayriqsha turistik ónim yamasa xızmet bólek strukturalıq bólimlerden, mısalı, turistik ónim sıyaqlı bir-biriniń ornın basatuǵın transport xızmetlerin, turar jay, awqatlanıw hám taǵı basqalardan qáliplesedi. Mısalı, turistik ónim túrli taypa daǵı mıymanxanalardı óz ishine alıwı yamasa turistga uqsas turistik ónimdi usınıwı múmkin, biraq adreske jetkizip beriwdiń hár qıylı variantları (samolyot, poezd yamasa avtobusda). Óz-ara almasınıwdıń bul ózgesheligi almastırıw dep ataladı. Almastırıw turistik bazardıń tiykarǵı xızmetlerin: transport, turar jay, azıq-awqat , ko'nil ashıw ushın eń xarakterli bolıp tabıladı. Sonday etip, sayaxatshılıq bazarı ornın basıw ózgeshelikine tolıq iyelik etedi dep ayta alamız.
ekonomikalıq kózqarastan, ornın basıw turistik ónimler hám xızmetler óndiriwshileri ortasında júzege keletuǵın dáramatlardı qayta bólistiriliwine tásir etedi. Buǵan mısal etip turizmning jańa túrlerin, mısalı, avtoturizmni rawajlandırıwǵa alıp keletuǵın aqıbetler keltirilgen. Bir tárepden sayaxatshılardilıqń sayaxatlar ushın jeke transporttan paydalanıwı transport kampaniyaları hám dástúriy jaylastırıw qurallarınıń dáramatların kemeytirdi, basqa tárepden, traditsiyaǵa tán bolmaǵan turar jay binalardıń dáramatların asırdı. Bunnan tısqarı, avtoturizmning ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda kempinglar, motellar hám basqa turar -jay ımaratları aktiv túrde qurıla baslandı. Usınıń menen birge, dástúriy jaylastırıw qurallarınıń dáramatları olardıń bazar úlesin qayta bólistiriw esabına kamaydi.
Turistik bazardıń taǵı bir zárúrli ózgesheligi onıń bir-birin tolıqtırıwı bolıp tabıladı (anglichan qosımsha sózinen alınǵan ). Bir-birin toltırıw sonı ańlatadıki, turizm tovarları hám xızmetlerin bir-birin toldıradı. Turistik bazardıń bul ózgesheligi sonda, birpara xızmetlerdi satıp alıw kóbinese basqa tavar hám xızmetlerdiń pútkil túrin satıp alıw zárúrligiga alıp keledi. Mısalı, avtobus xızmeti sıyaqlı turistik xızmet benzin, may hám basqalar sıyaqlı qosımsha ónimlerden paydalanıwdı talap etedi. Bul turistik ónimler hám xızmetlerdi islep shıǵarıw qárejetleriniń sezilerli dárejede asıwına, sonıń menen birge, turistik ónimlerdi (xızmetlerdi) óndiriwshiler hám tiyisli tavar hám xızmetlerdi óndiriwshiler ortasında dáramatlardı qayta bólistiriwge alıp keledi.
Turistik bazar jaǵdayına qaray onıń túrli formaları bar. Birpara jaǵdaylarda, turistik bazar qashannan berli qáliplesken bolıwı múmkin, yaǵnıy óndiriwshiler hám qarıydarlar sheńberi anıqlandi. Bunday bazar tayın yamasa iyelep alınǵan dep ataladı. Mısalı, bir mámleket xalqınıń tabısı sheklengen, sol sebepli olar ózleri ushın qolaylaw bolǵanlıǵı sebepli, óz mámleketlerinde bos waqıt yamasa demalıs ótkeriwge májbúr. Bir qatar mámleketlerde sırt elge biypul sayaxat qılıw qıyın, sol sebepli xalıq ushın ishki turizm menen shuǵıllanıwdan basqa alternativa joq. Biraq bul jaǵdaylarda da adamlar demalıstı qay jerde hám qanday ótkeriwdi tańlaw múmkinshiligine iye, sol sebepli sayaxatshılıq agentlikleri qarıydarlardı tartıw hám básekin engish ushın háreket etiwleri kerek.
Nirpara jaǵdaylarda bazardı jaratıw kerek, yaǵnıy turistik ónimlerge talaptı qáliplestiriw zárúr. Potentsial qarıydarlar jańa jónelisler, olardıń dıqqatqa iye jayları hám xızmetlerin bar ekenligin biliwleri kerek. Olar bul jayǵa keliw yamasa qandayda bir túrde qatnasıw, kruiz hám t.b. larda payda kóriwleri, oyın-kúlki hám zawıq alıwlarına isenim bolıwları kerek.
Turizm bazarı mexanizmleri turizm ekonomikasınıń tiykarǵı máselelerin tolıq hal ete almaydı. Zamanagóy mámleket turizmni basqarıw hám ekonomikanıń máselelerin sheshiwde istalmagan turizmni rawajlanıwın hám ekonomikanıń basqa tarmaqlarına múmkin bolǵan unamsız tásirin aldın alıw maqsetinde qatnasıw etpekte. Mámleketti turistik ekonomikaǵa tartıw turizm siyasatın qáliplestiriw arqalı ámelge asıriladı, onıń maqseti turizm bazarı mexanizmleriniń hálsiz táreplerin hám kiretuǵın tásirinlerin tuwırlaw bolıp tabıladı. Sonday etip, turizm siyasatı turizm bazarı ekonomikası máselelerin sheshiwge múmkinshilik beredi:

• 
  Sheklengen hám kem ushraytuǵın turistik resursların nátiyjeli bólistiriw máseleleri;
  
• 
  Turizm bazarınıń turaqlı ekonomikasın saqlaw máseleleri; „Turistik bazar ekonomikasınıń rawajlanıwı yamasa ósiwi máseleleri;
  
• 
  turistik islep shıǵarıw yamasa turizm dáramatların teń bólistiriw máseleleri.
  

Turistik bazar ekonomikası tómendegi tiykarǵı maqsetlerge iye:
1. Sayaxatshılardilıqń psixologiyalıq tájiriybesinen qaniqishni sapalı hám muǵdarlıq tárepten maksimal dárejede asırıw.
2. Sayaxatshılıq sanaatı kárxanaları hám turistlarga xizmet kórsetiw menen shuǵıllanatuǵın basqa tarawlar dáramatların maksimal dárejede asırıw.
3. Turistlerin sayaxatları dawamında ǵárejetlerin maksimal dárejede asırıw.
Turistik bazar ekonomikasınıń joqarıdaǵı maqsetleri ádetde unamlı bolıp tabıladı. Psixologiyalıq tájiriybeni maksimal dárejede asırıw qanaatlanǵan sayaxatshılardi jaratadı hám olardı áp-áneydey qabıl etken mámleketke qaytıwǵa májbúr etedi hám nátiyjede sayaxatqa kóbirek pul sarplaydı. Matematika tilinde, sayaxatshı sayaxat waqtında alatuǵın psixologiyalıq tájiriybediń (Op) kutganlerge (Oj) qatnası keminde 1 bolıwı kerek:
_dОж^Оп ≥1 ,
Keri jaǵdayda, bul maqset ushın unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Bul munasábetler 5-suwretde kórsetilgen.

Forma: 5. Qabıl etilgen psixologiyalıq tájiriybe hám sayaxatshılıq baǵdarı boyınsha shamalardıń unamlı qatnası

jańa ekonomika payda bolıp atır - qarıydarlar tájiriybesine jóneltirilgen tájiriybe ekonomikası1.
Arnawlı bir sharayatlarda turizm bazarı ekonomikasınıń maqsetleri unamsız mániske ıyelewi múmkin. Mısalı, dáramattı kóbeytiwdiń qısqa múddetli maqseti sayaxatshılarǵa xizmet kórsetiw ushın kóplegen strukturalardı jaratılıwına alıp keliwi múmkin, nátiyjede sayaxatshılardilıqń psixologiyalıq qaniqishi azayadı. Bul sayaxatshılar aǵımınıń azayıwına alıp keliwi múmkin hám usınıń menen mablag 'oqimining tómenlewine alıp keledi, bul oxir-aqıbet bul jónelisti rawajlandırıwdıń ekonomikalıq nátiyjelerine hám hátte joq bolıp ketiwine tásir etedi. Mámleket ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı elementi retinde turizmga itibardı kúsheytiw de soǵan uqsas nátiyjelerge alıp keliwi múmkin.
Turistik ónim turoperator tárepinen óz iqtiyarina kóre turistik bazar kon'yunkturasi yamasa turistik yamasa turistik ónimdiń basqa buyırtpashısı buyrıǵı tiykarında qáliplestiredi. Turistik ónim buyırtpashısı bul turist yamasa turist atınan turistik ónimge buyırtpa beretuǵın basqa shaxs, sonday-aq kishi turistning nızamlı wákili. Turoperator turistlarga turistik ónimge kiritilgen barlıq xızmetlerdi ǵárezsiz túrde yamasa úshinshi shaxslardı tartqan halda usınıs etedi, olar boyınsha turoperatorlar turistlar hám (yamasa) basqa klientler aldındaǵı minnetlemeleriniń bir bólegi yamasa bir bólegi atqarılıwı ushın juwapker bolıp tabıladı.
Turizm ónimi materiallıq hám materialliq emes strukturalıq bólimlerdi óz ishine alıwı múmkin. Materiallıq zatlarǵa azıq-awqat, kiyim-keshek, hár qıylı lager úskeneleri hám basqalar kiredi. Materialliq emes zatlar turistlarga kórsetiletuǵın xızmetlerdi óz ishine aladı, mısalı, mıymanxanada turar jay, shıptalardı bron qılıw, sayaxatshılar ushın ko'ngil ashıw hám hk. Materiallıq turistik ónimlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, materiallıq bolmaǵan ónimler muǵdarı sheklengen emes hám olardı saqlaw yamasa toplaw múmkin emes. Olardı islep shıǵarıw hám tutınıw qılıw bir waqtıniń ózinde hám tek olar islep shıǵarılǵan orınlarda ámelge asıriladı hám olardan tek olarǵa mútajlik sezgan sayaxatshılar paydalanadılar.
Turizm bazarında ush múmkin bolǵan xızmet usınısları bar. Birinshi tur - bul turar jay, awqatlanıw, transport, xojalıq, ekskursiya, sport hám den sawlıqtı saqlaw xızmetlerin usınıs etetuǵın, turar orınnıń birden-bir maqseti hám programması menen birlestirilgen quramalı turistik xızmet. Ekinshi tur - turistik xızmetler, mısalı, turar jay, awqatlanıw, sonıń menen birge transport, ekskursiya, sport, den sawlıqtı saqlaw hám xojalıq xızmetler. Úshinshi tur - bul sayaxatshılıq tovarları, mısalı, shatırlar, uxlaw ushın sumkalar, ryukzaklar, turistik estelikler hám basqalar.
Birpara sayaxatshılıq xızmetlerin sayaxatshınıń mútajliklerin qandırıwda júdá zárúrli bolıp tabıladı, basqaları bolsa bir-birin toldıradı yamasa ekilemshi esaplanadı. Mısalı, mıymanxana restoranlari hám transport sıyaqlı turistik xızmetler tekǵana sayaxatshılarǵa, bálki basqa adamlarǵa da xızmet etedi.
Sayaxatshılar ushın ónimler hám xızmetler islep shıǵaratuǵın kárxanalardıń tómendegi klassifikaciyası beriliwi múmkin:

• 
  Baslanǵısh - tuwrıdan-tuwrı sayaxatshılarǵa xizmet kórsetiw ushın mólsherlengen (mıymanxanalar, kórkem oneroriylar, pansionatlar, dem alıw ornılar hám basqalar );
  
• 
  ekilemshi - tiykarınan sayaxatshılarǵa xizmet kórsetiwge mólsherlengen, eger jergilikli xalıq óz xızmetlerinen (awqatlanıw kárxanaları, mádeniyat mákemeleri hám basqalar ) da paydalanıwları múmkin;
  
• 
  Úshinshi dárejeli - qaǵıyda jol menende olar jergilikli xalıqqa xizmet kórsetiwge mólsherlengen, biraq sayaxatshılar óz mútajliklerinen (jámiyetlik transportı, pochta baylanısı hám t.b.) paydalanıwı hám qandırıwı da múmkin.
  

Turizm sanaatınıń xarakterli ózgesheligi sonda, ol da materiallıq (tavar), da nomoddiy ónim (xızmet) islep shıǵaratuǵın kárxanalardı birlestiradi.