Өзбекстан республикасы жо­­Ғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi низами атындағ­­­Ы

Бекіту сұрақтары:
1 Абайдың ақын болып қалыптасуына ықпал еткен кімдер?
2.Абайдың балалық шағы қай жерде өтті?
3.Абайдың шығармаларының тақырыбы?
Әдебиеттер тізімі:
1.М.Мырзахмет «Абайтану тарихы» Алматы – 1994ж.
2. Қ.Мұхаметқанов «Абай мұрагерлері» Алматы-1995 ж.
3-тақырып. Абай шығармашылығының қайнар бұлақтары.Абай – ұлттық жазба әдебиетінің негізін салушы.
Сабақтың мақсаты: Ұлттық жазба әдебиетінің негізін салудағы Абайдың қосқан үлесі туралы кеңінен ой қозғап, насихаттау.
Тірек сөздер: мәдениет, әдебиет, отаршылдық,жұрт, ақындық дәстүр т.б.


Сабақтың жоспары:
1.Абай шығармаларының қайнар бұлақтары
2.Абай-ұлттық жазба әдебиетінің негізін салушы.
. Отаршылдықтың қанды шеңгеліне түсіп, елдігі шайқалудың үстінде тұрған қазақ қауымына тіршіліктің отын сепкен, «суға кетіп бара жатқан» халықтың қолына іліккен тал болған, тынысы тарылғанда көкірек сарайын ашқан жұпар ауа іспетті, қазақ жұрағатын жойылудан аман сақтап қалып, аяққа тұруына, ес жиып, бас көтеруіне толық әсер еткен баға жетпес дүние ол – хакім Абайдың шығармалары.
Философиялық, тарихи, саяси ең­бектер емес, Абайдың қуатты поэ­зиясы мен ғақлиялары. Сон­дықтан да Абай шығармаларының жи­нақталып, жүйеленіп, баспаға ұсы­нылып, жарияланып шығуы – қа­зақ мәдениеті мен әдебиетінің өр­кендеуіне ғана емес, қазақ елі­нің елдігіне, мемлекеттігіне қадам бас­тырған, қалыптастырған елеулі құбылыс болды.
Әрине, ақынның алғашқы жи­нағының жариялануының басы-қа­сында Әлихан Бөкейханов сын­ды Алаш көсемінің, Абайдың өз балалары мен жақын туыстарының жүргендігі ақиқат. Оның ішінде Кәкітай Ысқақұлының ардақты есімі алдымен ауызға түсетіндігі белгілі. Өткен жылы жинақтың 100 жылдық мерейтойына орай республика көлемінде түрлі іс-шаралардың өткізілгені көпшілік қауымға аян. Біздің мақсатымыз осы жинақтың жариялануы та­рихына байланысты әлі де ашық ай­тылмай келе жатқан факторлар тұрғысында болмақ.
Көрнекті абайтанушы ғалым А.Нұрқатов өзінің «Абайдың ақын­дық дәстүрі» еңбегінде тұң­ғыш жинақтың жариялануына байланысты Кәкітайдың ұлы Әр­хам Ысқақовтың «Қазақ әдебиеті» га­зетінде 1959 жыл­дың 27 нау­ры­з­ын­да жария­лан­ған «Әкем туралы есте­ліктен» ат­ты мақаласына сүйе­не отырып, мынадай мәліметтерді келтіреді: «1906 жылы жаз шығып, киіз үй тіккенде Кәкітай қос тұр­ғы­зып, Мүрсейіт молланы шақы­рып ал­ды да, «сен мына біз жина­ған Абай өлеңдерін реттеп жаз» деп оңа­ша қосқа отырғызды. Мүр­сейіт асық­пайтын, арабша сұлу жа­затын адам еді. Бір ай ша­масында кө­шірім­ді әзірлеп алып, Кәкітай Се­мейге жүріп кетті. Жол шығынына екі семіз ат, екі семіз түйесін әкет­кен-ді. Малын Се­мей­де ақшалап алып, Омбы қаласына кет­тім деп хат жазды…»
Осында ақын өлеңдерінің жүйе­леп көшіру ісін 1906 жылы жаз айында басталғандығы жөнін­де ақпарат берілген. Алайда сана­лы ғұмырын абайтану мәсе­ле­лері­не, Абай мұрасының толықтай иге­рілуіне арнаған ғалым Қ.Мұ­хамедхановтың Кәкітай Ысқақұлы туралы жазылған мақаласында Әрхам естелігіне сүйене отырып, 1905 жылдың жаз айында Мүр­сейіт­ке қолжазбаны көшірту ісі­нің басталғандығын айтып өтеді. Ғы­лыми хронологиялық дәлдік үшін Абайдың тұңғыш жинағын жариялауға дайындық ісі 1905 жылдың жаз айында басталған деген тұжырым орныққаны дұрыс көрінеді. Себебі ақын жинағын шығарушылардың бірі Әлихан Бөкейхановтың Кәкітай туралы мақаласына сүйенетін болсақ, Кәкітаймен 1900 жылдан бері таныстығы, Абай қайтыс болған­нан кейін 1904 жылы марқұмның балаларына өлеңін кітап етіп бас­тыру жөнінде ұсыныс жасағаны, 1905 жылы шілденің аяғында Кәкі­тай­дың Абайдың қолжазбасын алып, Омбыға келгендігі баян­дала­ды. (Мұхамедханов Қ. «Абай кіта­бын алғашқы шығарған Илияс Бо­ра­ганский». Алматы, 2009).
Әрхам Ысқақовтың «Қазақ әдебиеті» газетінде 1959 жылы жа­рияланған естелігі сол кездегі сая­си идеологияға байланысты редак­цияланғаны айқын көрінеді. «Жы­лымықтың» лебі болғанымен, то­талитарлық жүйе механизмі қар­қынды жұмыс істеп тұрған заман, Алаш көсемдерінің ақталмаған ке­зеңі болғандықтан, Ә.Бөкейханов тұлғасына байланысты жайттар түгелімен өзгеріске ұшырап беріл­ген.
Сонымен, Абайдың қолжаз­баларын әдіптеп хатқа түсіріп, үкі­лі үмітпен Омбыға аттанған Кәкітайдың, сондай-ақ Абай жи­­на­ғының жолы болмайды. Жи­нақты баспаға әзірлеп, соңғы ре­дак­цияларын жасап жүрген Ә.Бө­­кейханов патшалық жандарм­дары тарапынан 1906 жылдың қаң­тар айының басында тұт­қын­да­лады. Әлиханның тұтқындалуына байланысты жинақты бастыру ісі біраз кешеуілдейді. Кәкітай үшін жаңа жоспар жасап, қайткен күн­де де кітапты бастыруды жүзеге асыру мақсаты алға шығады. Әрхам Кәкітайұлы: «Одан кейін әкем «Омбыда бастыра алмадым, Қазан қаласына жүріп кеттім» деп тағы да хат жазды. Бір жұмадан соң «Қазан қаласындағы баспаха­на­лардың басуға уақыты болмады. Сон­дықтан Петербург баспаха­на­ларымен шарт жасастым. Тез 200 сом ақша салыңдар» деген телег­рам­ма келді».
Осы арада талай құпияның сыры жатыр. Абай өлеңдерін Қа­зан қаласындағы баспаханалардан басуға неге мүмкіндік болмады? Әрхам Кәкітайұлы бұл кедергі­лер­дің сырын білсе де, зұлым жүйенің теп­кісінен ашып айтпаған сыңай­лы. Қазақ кітабының қилы да қасі­рет­ті тарихын зерттеген ғалымдар Ш.Елеукенов,Ж.Шал­ғынбаева­лардың «Қазақ кітабының та­рихы» атты еңбегінде отаршылдық жүйенің, патшалық Ресейдің өз боданындағы түркі-мұсылман ха­лықтарының кітап бастыру ісіне байланысты ұстанған саясатының бетпердесі сыпырылып, қанды жүзі айқын көрсетілген. ХІХ ға­сыр­дың соңғы ширегінде мұсыл­ман, діни әдебиеттің көптеп шы­ғуы­нан, «Қазанда, басқа қалаларда қазақ кітаптарының көптеп ба­сылуы, оған қоса шеттен мұсы­л­мандық әдебиеттің ат-нөпір үсте­мелеп түсуі – осының бәрі қазақ қоғамына исламның, ол арқылы панисламизм, пантюркизм идея­ларының ықпалының күшейе түсуі­нен» қорқып, аталмыш бағыт­тағы кітаптарды қазақ даласында кең таратпаудың жолдарын қарас­ты­рып, түрлі әккі де зымиян амал­дар­ға барады. Олардың басшы­лық­қа алған нақты ұстанымдары мынадай: 1875-1880 жылдары Бас­пасөз басқармасын В.Григорьев басқарған кезде «кітап ел арасына көп тараса, күш алып кетеді. Ен­деше, оны осы күшінен айыру кө­лемін қысқартып, ауыздықтай беру керек» дескен. Соны әккі чи­новник Смирнов былайша жүйе­лейді: «Қазақ басылымдары оқу­шысына қымбатқа түсетін бол­­сын. Оның бағасын удай қылу­дың бір айласы – цензор штем­пе­лін бұлдау, ол үшін көп қаражат айырып алу» дейді.
Кітап шығару – коммерциялық іс. Кітап сауда айналымына түс­кендіктен, үкімет тиісті салығын са­лады. Смирновтың айтып тұр­ғаны – көлденең салық. Салықтан бе­лі қайысса, мұсылмандар кітап шы­ғара алмайды, қаражаты жет­пейді деп тұр.
Бұл патшалық шенеуніктердің ұстанған ұстанымдарының бірін­ші тармағы ғана. Боданындағы түркі-мұсылман халықтарын ру­хани тұншықтыру, санасын оят­пау, орыстандыру саясатын жүр­гізу сынды сұрқия мақсаттар жат­ты олардың көкейінде.
Абай жинағының Қазан бас­паларында жарық көрмеуінің бірін­ші себебі осы болса, екінші се­бебі де саяси цензура саясаты бол­са керек. Қазанда шығатын қа­зақ кітаптарына арнайы жіті ба­қылау қойылғаны, кітап шық­пас­тан бұрын арнайы өкілетті адам­­­­дар тілмәштар арқылы кітап маз­мұнымен мұқият танысып шы­ғатындығы, патшалық Ресейдің отар­шылдық саясатына қайшы келетін идеялар болса, ол кітап­тардың түбірімен жойылатындығы жоспарлы түрде іске асырылған және бұл істерге байланысты тарихи деректер «Қазақ кітабының тарихы» атты еңбекте көптеп кез­деседі. Қазанға барып тауы шағылған Кәкітай 1900 жылғы «Тәржіман» газетінде жарияланған мақала арқылы таныс, Петербург­тағы И.Бораганский баспахана­сы­на жол тартады. Абайтанушы Қ.Мұхамедханов Абайдың «Тәр­жіман» газетін оқып тұрғандығы, сон­дықтан ақынның айналасы И.Бораганский баспаханасы туралы білгендіктерін айтады. К.Ыс­қақұлының да сол кездегі аста­на Петербургтегі ондаған басқа бас­паханаларға емес, арнайы И.Бо­ра­ганскийдің баспаханасына жол тартуы кездейсоқ іс емес.
Әрхам Кәкітайұлының «Сон­дықтан Петербург баспаха­на­ларымен шарт жасастым. Тез 200 сом ақша салыңдар» деген теле-г­рам­­ма келді» деген сөздерінің аста­рында үлкен тарих жатыр. Ж­оғарыдағы үзіндіде келтірілген бұра­тана халықтардың кітап бас­тыру істерінің құнын шарықтатып, баға­сын асқақтатып, түрлі салық­тар­дың, төлемдердің ойдан шыға­рылуы арқасында шындығында да, қазақ сынды халықтардың кітап басу ісі едәуір қиындыққа ұшы­рады. Кәкітайдың елден 200 сом ақша сұратуы – соның айғағы. ХХ ғасырдың басында ірі қара малдың сол кездегі нарықтағы бағасы 3 сом болғандығын ескере­тін болсақ, 66 ірі қара малдың құ­ны екендігі, ал тіпті 5 сомнан есеп­тейтін болсақ, 40 қара малдың құ­ны екендігі анықталады. Осы жер­ден-ақ патшалық Ресейдің зұ­лым саясатын анық көруге бола­ды.
Абайдың балалары мен Құнан­бай қажы ұрпақтары осындай қаржыны жинап, хакім Абайдың сөз­дерін жарыққа шығарады. Адал сүт емген, алып әкеден арлы болып туған халық перзенттері ғасыр ерлігіне тән іс атқарып, қа­зақтың елдігін, азаттығын, рухын сақ­тап қалған теңдесі жоқ қазы­на­ны халықтың игілігіне жаратады. Кітап бастыру ісі тек қыруар қар­жыны құюмен ғана біткен жоқ, бас­па шарттарына сай оның қа­тесін түзету, жүйелеу сынды істер де едәуір қиындық тудырған.
«Кәкітай бір айда қайта оралд­ы. Кітаптың корректорлық міндетін өз мойнына алыпты. Бас­пахана әр баспа табақты Се­мейде Абай түсіп жүретін Әнияр үйіне жіберіп тұратын болыпты. Әнияр Кәкітайға жеткізіп тұрды. Кәкітай оның қатесін түзеп, қайта Петер­бургқа жіберіп отырды. Осындай сер­гелдеңмен жүріп, Абай өлең­дерінің бірінші жинағы 1909 жы­лы, яғни үш жылда зорға жарық­қа шықты. Әріп терушілердің қазақ­тың сөзін ұқпауынан қатесі көп болды, толық түзеуге мүмкіндік бол­мады».
Әрхам аға айтып отырғандай, Абай өлеңдерін тұңғыш рет жа­рық­қа шығару осындай сергелдең­ге ұласып, кітап төрт жыл дегенде қазақпен қауышады. Бір кітап тарихы – бір халықтың сол кезең­де­гі тарихына пара-пар, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, тарихи жағдаят­тар­дың көрінісі болып тұр.
Бір кітап тарихы – ХХ ғасыр­дың басындағы қазақ қасіретінің айғағына айналған. Сол бір кітап – ұлттық санамызды оятып, ел болуы­мызға септік болды. Осы кітап арқасында қазақ қоғамы, қазақ ұлты жоқ болып кетуден аман қалды. Патшалық өкімет қан­ша кедергі мен қиындық жа­саса да, қолдаушысы бар асыл мұра жарық көріп, халық игіліне ай­налды. Өскелең жас ұрпақ хал­қымыздың қилы тарихын біліп, асыл ерлеріміздің есімдерін ардақтап жүруі тиіс. Осындай елі үшін атқарған теңдессіз еңбегі үшін Кәкітай Ысқақұлы Құнан­баевтың атына еліміздің бас қала­ларынан көше атауларын беріп, халық жадында мәңгілікке қал­дыруға шаралар жасалуы керек.