Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім беру уәзірлігі

Имбецилдік
– ақыл-ой жағынанан артта қалушылықтың орташа дәре-
жесі. Ақыл-ой жағынанан артта қалушылықтың бұл формасында мидың үлкен 
жарты шарының қабы зақымдалады. Мұндай бұзылу бала дамуының алғашқы 
дәуірінде анықталады. Бұл балалардың басын тік ұстауы, өздігінше 
аударылуы және отыруы өте кеш қалыптасады. Үш жастан кейін ғана жүре 
бастайды. Мектеп жасына жеткенде енді сөйлеуді бастаған болады. Моторлы 
әрекеттері кеш дамиды, сондықтан өзіне-өзі қызмет көрсете алмайды. 
Бұл балалардың танымдық мүмкіндіктері өте төмен болады, олар өз бе-
тінше түсінікті ойлай алмайды. Бірақ оларды әлеуметтік-тұрмыстық дағды-
ларға, қарым-қатынас, оқу, санау дағдыларына, қандай да бір кәсіпке үйрету 
мүмкін. 
Имбецилді балалар балалықтан мүгедек болып есептеледі. Олар өз 
бетінше өмір сүре алмайды, қамқорлыққа мұқтаж болады. Оларды инттелекті 
бұзылған балаларға арналған мектептерде оқыту керек. Мектепті бітіргеннен 
кейін мұндай ұл-қыздар үй жағдайында біліктілікті талап етпейтін жұмыс-
тармен шұғылдануы мүмкін. Мысалы, конверттерді клейлеу, т.б.
Идиоттық
– ақыл-ой жағынанан артта қалушылықтың ең ауыр және те-
рең дәрежесі. Идиот балалар айналаны түсінуге қабілетсіз болады, олардың 
сөйлеу функциясы шектелген, кейбір дыбыстарды мүлде айта алмайды. Қоз-
ғалыс әрекеттері, қимылдарының үйлесімі, кеңістіктік бағыт алуы қатты бұ-

---

190 
зылған болады. Мұндай патологиядағы балалар жатқан қалыпта өмір сүреді. 
Өзіне-өзі қызмет ету дағдыларының элементтері өте қиыншылықпен қалып-
тасады. 
Идиот болса да, бұл балалар дамуға қабілеті бар. Олар өзіне қызмет ету-
ді үйренуі, қарым-қатынас дағдыларын игеруі, айнала туралы өзінің түсінік-
терін кеңейтуі мұмкін. Бұл категориядағы балалар негізінен Әлеуметтік қам-
сыздандыру уәзірлігі системасына қарайтын арнаулы мекемелерде 18 жасқа 
дейін болады. Одан кейін хрониктер (созылмалы аурулар) үшін ашылған 
арнаулы интернаттарға өткізіледі.
Ақыл-ой дамуы жағынанан артта қалушылық өзгертуге болмайтын құ-
былыс деп саналғанымен, оны коррекциялауға болады. Көптеген зерттеуші-
лер арнаулы мекемелер жағдайында дұрыс ұйымдастырыған дәрігерлік-педа-
гогикалық әрекет арқылы ақыл-ойы кеміс балалардың дамуында оң өзгеріс-
тер байқалатынын айтып жүр.
Ақыл-ой дамуы жағынанан артта қалған балалармен коррекциялық жұ-
мысты қанша ерте бастаса, соншалықты максимал дәрежеде дефекті түзетуге 
және қосымша ауытқуларды болдырмауға болады. Ақыл-ой жағынан артта 
қалушылықты дер кезінде психологиялық-педагогикалық диагностикалау өте 
қажет.
Ақыл-ой дамуы жағынанан артта қалған балалар жас кезінен жанұяда яки 
денсаулық сақтау системасына қарайтын арнаулы яслилерде тәрбиеле-неді. 
Мектепке дейінгі жастағы мұндай балалармен коррекциялық жұмыстар 
арнаулы балалар бақшаларында алып барылады. Егер бұл балалар жалпыға 
бірдей балабақшаларға барса, онда арнаулы программамен оқытылуы тиіс. 
Мектеп жасындағы ақыл-ой дамуы жағынан артта қалған балалар арнау-
лы мектептерде оқытылады. Ол жерде оқыту мемлекеттік білім беру стан-
дарты негізінде түзілген арнаулы программа бойынша алып барылады. Мұн-
дай мектептерде жалпы орта білім пәндерімен (ана тілі, оқу, математика, гео-
графия, тарих т.б) бірге арнаулы пәндер де оқытылады. Арнаулы мектептер-
де еңбек сабағына айрықша көңіл бөледі. Еңбек пәні 4-сыныптан бастап про-

---

191 
фессионалдық сипат алады. Бұл сабақта оқушылар өздеріне лайық кәсіпті 
меңгереді. Мұндай мектептің штатында оқытушы-олигофренопедагог, кәсіп-
тік еңбек оқытушысы, логопед, тәрбиешілер, медицина қызметкерлері, жәр-
демші қызметшілер болады. 
Кейде ақыл-ой дамуы бұзылған балалар жаппай жалпы орта білім бере-
тін мектептерге келеді. Бұл мектептер ақыл-ойы кеміс балаларды оқытуға 
дайын болуы керек. Оларға айрықша көңіл бөліп, балалардың келемеждеуіне 
жол бермеуі керек. Оқуы үшін жағдай жаратып, бұл балаларға ата-анасының, 
олигофренопедагогтардың тұрақты көмек беруін қадағалап отыруы керек.