«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

11.2. ISHLATISH SISTEMASINI LOYIHALASHNING GEOLOGIK 
ASOSLARI 
Neft uyumlarini ishlatishni loyihalash uchun quduqlardan boshlang’ich 
ma’lumotlarni (9-bob 3-bandga qarang) sistemaga solish, tahlil etish va shu asosda 
umumiy xulosa chiqarish zarur. 
Konni ishlatishning oqilona sistemasini loyihalash imkoniyati avvalo neftli 
qatlamning geologik tuzilishining to’liq o’rganilganligiga bog’liq. Ammo uyumni 
ishlatishning boshlang’ich davrida birlamchi ma’lumotlarni to’liq olish mumkin 
bo’lmaydi. Neftli qatlamning to’liq tavsifini uni ma’lum davr mobaynida ishlatish 
orqaligina bilish mumkin. SHuning uchun ham amaliyotda yirik neft uyumini 
ishlatish loyihasi ikki bosqichda tayyorlanadi. Birinchi bosqichda mahsuldor 
gorizontning geologik tuzilishi va uning unumdorligi to’g’risidagi ma’lumotlar 
razvedka quduqlarini sinash orqali olinadi. Ularga asoslanib uyumni ishlatishning 
dastlabki loyihasi (texnologik sxemasi) tuziladi. Dastlabki loyihada birinchi navbatda 
burg’ilanadigan ishlatish quduqlarining joylashuv sxemasi va haydash quduqlarining 
joylashuv sistemasi belgilanadi. Loyihalashning ikkinchi bosqichida qayd etilgan 
quduqlar qazilib bo’lingandan keyin konni ishlatishning boshlang’ich loyihasiga 
ko’ra kollektorlar va ularni to’yintirib turuvchi neft, gaz va suvlarning xususiyatlari 
to’g’risida olingan qo’shimcha ma’lumotlar asosida neft uyumini ishlatish va 
ishlatilishning bosh loyihasi tuziladi. 
Kichik o’lchamli neft uyumlarining ishlatish loyihasini ikki bosqichda tuzishga 
ehtiyoj sezilmaydi. Ammo loyihalashda amalga oshirilayotgan ishlatish sistemasiga 

---

276 
keyinchalik o’zgartirishlar kiritishni ham nazarda tutmoq zarur. Uyumni ishlatish 
loyihasini tuzishdan avval bajarilgan razvedka ishlari qanchalik to’liq bo’lsa, 
loyihaga keyinchalik kiritiladigan o’zgartirishlar ham shuncha kam bo’ladi. SHu 
munosabat bilan uyumni ishlatish boshlanganda bajariladigan tadqiqot ishlari rejasi 
tuziladi va uyumning markaziy qismida kuzatuv va baholash quduqlari burg’ilanadi. 
Keyinroq 
bu 
quduqlardan 
belgilangan 
ishlatish 
sistemasining 
aniqligini 
oydinlashtirishda va uni amalda qo’llanishini nazorat qilishda foydalaniladi. 
SHuningdek, uyumning tashqarisida (haydash quduqlari halqasi ortida) pezometrik 
quduqlar burg’ilab, chegara ortiga suv bostirish jarayonini nazorat qilish juda 
muhimdir. Bunda chegara orti zonasiga suvning kirib kelishini o’z vaqtida payqash 
mumkin bo’ladi. Neftli qatlamni ishlatishni loyihalashda quyidagilarga amal qilish 
zarur: 
1) qatlamning kon geologiyasi nuqtai nazaridan tavsiflash va qatlamning 
geologik xususiyatlariga ko’ra neft beraolishini aniqlash hamda uyumni ishlatish 
tadbirlarini belgilash; 
2) qatlamni ishlatish bo’yicha qabul qilingan texnik-iqtisodiy sharoitlar va 
ishlatish muddati; 
3) qatlamning turli variantlarda ishlatishda sarf qilinadigan xarajatlar. 
Ishlatish sistemasini loyihalashda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: 
1. Ishlatish sistemasi neft uyumining hamma qismini qamrab olishi va qatlamga 
ta’sir etish orqali bosimni bir xil ushlab turishni ta’minlashi zarur. Bunda uyumning 
har qanday uchastkasini ishlatishni qo’shni uchastkadagi ishlarni to’xtatmagan holda 
davom ettirish mumkin bo’lsin. 
2. Uyumni ishlatishning dastlabki bosqichida quduqlarni bir tekisda (yirik 
uyumlar uchun odatda batareya sistemasi bo’yicha) joylashtirishni nazarda tutmoq 
lozim. Keyinroq uyumni qo’shimcha o’rganish jarayonida uning ayrim 
uchastkasidagi jinslarning kollektorlik xususiyatlarining yomonlashishi munosabati 
bilan quduqlar orasidagi masofani kamaytirib, quduqlar zichligini orttirish mumkin. 
Quduqlarni joylashtirish sxemasida ularni faqat uyumning markaziy qismida zich 
joylashuvini oldindan nazarda tutmaslik kerak. 
3. Uyumni ishlatishni shunday rejalashtirish kerakki, toki uning har bir 
uchastkasini ishlatishda faqat shu joyda mavjud quduqlardan foydalanilsin. 
Uchastkaning chekka qismlaridagi neftni uning markazidagi quduqlar orqali butunlay 
chiqarib olish mumkin emas. Shu sababli uchastkaning chekka zonasidagi neftni 
maxsus qazilgan quduqlar orqali chiqarib olishni loyihalash maqsadga muvofiq 
bo’ladi. 
4. Uyumni ishlatish sistemasini loyihalashda quduqni uzoq vaqt va uzluksiz 
ishlatilishini ko’zda tutish va u qisman suvlangan sharoitda ham to’xtatilmasligi 
kerak. Quduq batareyalariga suyuqlik oqib kelishining o’ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olib, yer qa’ridan neftni butunlay chiqarib olishni ta’minlash uchun 
quduqlarda o’zgaruvchan ishlatish rejimini joriy etish lozim. Agar uyumni 
ishlatishning boshidan oxirigacha chiqarilayotgan suyuqlik miqdori o’zgarmasa, 
bunday holatda oqimning kritik nuqtalari atrofida filtratsiya tezligi nolga tenglashib, 
natijada tegilmagan neft qoldiqlari hosil bo’ladi. Uyumdan foydalanish sur’atining 

---

277 
o’zgarishi suyuqlik oqimlarining filtratsiya shakllarining o’zgarishiga olib keladi, 
uyumni neft berish koeffitsientini oshiradi. 
5. Uyumni ishlatish sistemasida chekka batareya quduqlaridan neft olish 
sur’atini tartibga solib turish zarurligi e’tiborga olinishi kerak. Bu ayniqsa neftlilik 
chegarasi chekka batareya quduqlariga, ular oralig’idagi masofaning yarmiga teng 
bo’lgan masofagacha yaqinlashganda juda ham muhimdir. Bunday quduqlar 
debitining kamayishini neftlilik chegarasi keyingi batareya qudug’igacha bo’lgan 
masofaning yarmidan ko’pidan o’tmaguncha saqlab turish tavsiya etiladi. SHundan 
so’ng chekka batareya quduqlari debitini ko’paytirish masalasini loyihalashtirish 
mumkin bo’ladi va quduqdan neft olish asta-sekin jadallashtirib boriladi. 
6. Chekka batareya quduqlari qisman suvlangandan keyin darhol suv bostirish 
maydonini boshqa joyga ko’chirish maqsadga muvofiq emas, aksincha bu ishni 
suvlangan zonadan neftni to’liq chiqarib olish uchun uni uzoq muddat ishlangandan 
va quduq jadallashtirilgan tarzda ishlatilgandan so’ng amalga oshiriladi. 
7. Neft uyumini ishlatishni loyihalashda neftning asosiy zaxirasini kon qisman 
suvlanganda emas, balki suvlanish uzluksiz ortib borishi mobaynida chiqarib olishni 
nazarda tutish kerak. Qayd etilganiga binoan, suvlangan quduqlarni to’xtatishni 
quduqning suvlanishining oxirgi bosqichiga rejalashtirish kerak. Suvlangan quduqni 
to’xtatishdan oldin undan neft jadal sur’atda olinishi zarur, bunda qatlamni yuqori 
darajada neft beraolishi ta’minlanadi. 
8. Quduqlarni joylashtirishni loyihalashda quduqlar to’rining eng maqbul 
zichligini tanlash lozim. CHunki quduqlar to’rining zichligi qatlamning neft 
beraolishiga katta ta’sir ko’rsatadi, bu ayniqsa qatlamlar har xil tarkibli bo’lganda 
aniq ko’zga tashlanadi. Quduqlarni joylashtirish to’rining zichligini geologik 
ma’lumotlarni mukammal o’rganmay, faqat gidrodinamik hisoblashlar asosida 
amalga oshirish ham mumkin. Quduqlarni joylashtirish variantlarini iqtisodiy 
jihatdan baholashda yer qa’ridan neftni butunlay chiqarib olish imkoniyati 
mavjudligini nazarda tutish kerak. Ammo quduqlarni turli variantlarda 
joylashtirishda, ayniqsa qatlamning kollektorlik xususiyatlari har xil bo’lganda, 
quduqning neft beraolish koeffitsienti turlicha bo’ladi. Shu boisdan gidrodinamik 
hisoblashlarda 
qatlamning 
kollektorlik 
xususiyatlarining 
o’rtacha 
ko’rsatkichlaridangina foydalanmasdan, balki ularning alohida, har xil tarkibli 
uchastkalari bo’yicha aniqlangan tafovutli qiymatlarga e’tibor berish kerak. 
Umuman neft uyumini ishlatish sistemasini loyihalashda uning tipiga va 
o’lchamiga, mahsuldor gorizontning geologik tuzilishiga, uyumning ishlatish 
rejimiga, qatlam flyuidlarining fizik-kimyoviy xossalariga hamda u yoki bu ishlatish 
sistemasini samarali qo’llashda 10-bobda qayd etilgan sharoitlarga e’tibor berilishi 
kerak.
Konni ishlatishning boshlang’ich davrida qatlamga ta’sir etish tadbirlarini 
loyihalash maqsadga muvofiq bo’lib, bunda qatlamga suv haydash samarali 
hisoblanadi. Agar qatlamning o’tkazuvchanligi 0,03x10
-12
m
2
dan kichik bo’lsa va 
qatlamga suv haydash iqtisodiy tomondan o’zini oqlamasa, u vaqtda qatlamga gaz 
haydash maqsadga muvofiq. SHuningdek, qatlamga gaz haydash (suvni haydashga 
nisbatan) turli iqtisodiy va geologik omillarga bog’liq bo’lishi mumkin. Masalan, gaz 
haydash uskunalari narxining qimmatligi, qatlamning kollektorlik xususiyatlarining 

---

278 
o’zgaruvchanligi, har xil tarkibli uchastkalarning tartibsiz joylashuvi, suvni qatlamga 
haydash paytida kutilmaganda neft uyumining suvlanishi va b.
Uyumni ishlatish sistemasini loyihalashda quduqlarni joylashtirish muhimdir. Bu 
masalani hal etishda birinchi navbatda neftli qatlamning geologik tuzilishiga va 
uning tarkibining har xilliligiga hamda energetik xususiyatlariga e’tibor berish kerak. 
Quduqlarni joylashtirish sxemasi quyidagilarni ta’minlashi lozim: 1) qatlamni 
yagona ob’ekt sifatida ishlatishda uni tartibga solib turishni; 2) loyihada belgilangan 
topshiriqqa ko’ra quduqlardan eng ko’p miqdorda neft chiqarib olishni; 3) yer 
qa’ridan imkon boricha ko’p neft chiqarib olishni. 
Chekka suvlar bosim bilan chegaralangan ya’ni neftlilik chegarasi o’z joyidan 
siljimaydigan erigan gaz rejimli yoki massiv tuzilishli uyumlarni ishlatish sistemasini 
loyihalashda quduqlar uyum maydoni bo’ylab yaxlit to’r (kvadrat yoki uchburchak) 
shaklida joylashtiriladi. Quduqlarni bunday joylashtirishda ularning oralig’idagi 
masofa joyning geologik tuzilishiga va iqtisodiy ko’rsatkichlariga asoslanib 
belgilanadi. SHuningdek, uyumni ishlatish sistemasini loyihalashda qatlamga gaz 
yoki suv haydab ta’sir etish zarurligini asoslash muhimdir. 
Ishlatish sistemasi nafaqat uyumni ishlatishning boshlang’ich davrida neft 
chiqarib olishning samaradorligini ta’minlashi, balki ishlatishning oxirgi davrida ham 
qatlamdan katta miqdordagi suyuqlikni chiqarishga imkoniyat yaratishi lozim. 
Uyumni ishlatish sistemalarini loyihalash tobora takomillashib bormoqda. 
Hozirgi vaqtda uyumni ishlatish sistemalari yer qa’ridan neftni imkon boricha eng 
ko’p miqdorda chiqarib olishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Bu sohada uyumni 
ishlatish sistemalarining yangi, zamonaviy turlarini yaratish muhim ahamiyatga ega. 
Yer qa’ridan ko’p miqdorda neft qazib olish uchun eng samarali ishlatish 
sistemalarini loyihalash zarur. Bunday ishlatish sistemalari neftli qatlamning tabiiy 
resurslaridan oqilona foydalanishni va ilg’or texnikadan va texnologiya metodlaridan 
foydalangan holda qatlamning uzoq vaqt mobaynida favvorali ishlatilishini 
ta’minlashi zarur.