«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

 

---

212 
8.4. PEYZOO’TKAZUVCHANLIK XARITALARI 
 
Qatlamning energetik xususiyatlarini ko’rib chiqishda izobara xaritalarini tuzish 
orqali bosim taqsimlanishini o’rganishdan tashqari, qatlam bosimini qayta 
taqsimlanish jarayoniga ta’sir qiladigan qatlam va suyuqlikning elastik 
xususiyatlarini o’rganish kerak bo’ladi. 
Ma’lumki, quduq ishga tushganda quduq tubi bosimi pasayadi, natijada neft 
qatlamda quduq tomon harakatlana boshlaydi. Qatlam tizimining elastiklik 
xususiyatlariga ko’ra quduqdagi bosimning o’zgarishi qatlamning quduqqa eng yaqin 
bo’lgan zonasiga bir lahzada uzatilmaydi, balki bu jarayon bir qancha vaqt 
mobaynida, asta-sekin sodir bo’ladi. Dastlab qatlam bosimi bevosita quduq tanasi 
yaqinida kamayadi, so’ng bu kamayish jarayoni qo’shni zonaga, keyin uyum 
chegaralarigacha 
va 
undan 
tashqariga 
- 
mahsuldor 
qatlamning 
tabiiy 
chegaralarigacha 
tarqaladi. 
Bosimning 
quduqdan 
to 
qatlamning 
tabiiy 
chegaralarigacha bunday asta-sekin o’zgarishi qatlam bosimining qayta taqsimlanish 
jarayoni hisoblanadi. Bu jarayon suyuqlik va jinslarning fizik xususiyatlariga bog’liq 
holda uzoq vaqt davomida (bir necha soatdan bir necha kungacha) sodir bo’ladi. 
Ishlayotgan quduqda bu vaqtni aniqlash uchun debit va bosim ketma-ket ikki 
marotaba o’lchanadi (ma’lum vaqt oralig’ida), agar o’lchov natijalari 10% dan 
ko’pga farq qilmasa, qatlam bosimi sodir bo’lgan qayta taqsimlanish natijasida 
quduqning ish rejimini barqarorlashgan deb hisoblash mumkin. 
Qatlam bosimining qayta taqsimlanish jarayoni qatlam tizimining elastiklik 
darajasiga bog’liq. Tog’ jinsi va undagi suyuqlik hamda gaz qancha katta elastiklik 
xususiyatiga ega bo’lsa, qatlam bosimining qayta taqsimlanishiga shuncha ko’p vaqt 
talab qilinadi va aksincha. Agar qatlam tizimi elastiklik xususiyatiga ega bo’lmasa, 
ya’ni jins va undagi suyuqlik va gaz mutlaqo qattiq (siqilmaydigan) bo’lsa, u holda 
quduq ishga tushirilganda yoki uni ish rejimi o’zgartirilganda uyumdagi bosim bir 
zumda qayta taqsimlangan bo’lardi. Lekin bunday hodisalar amalda kuzatilmaydi, 
faqat qatlam tizimining elastikligi va shunga bog’liq holda qatlam bosimining qayta 
taqsimlanish tezligi o’zgarishi mumkin. 
Qatlam tizimining elastiklik xususiyatlarini miqdoriy baholash uchun 
V.N.SHelkachev majmuaviy ko’rsatkich haqidagi tushunchani kiritdi. 
Majmuaviy 
ko’rsatkich 

bosim 0,1 MPa ga kamayganda jins va suyuqlikning elastikligi 
hisobiga, jinsdan olingan suyuqlik hajmi jins hajmining qancha qismini tashkil 
qilishini ko’rsatuvchi 
qatlamning taranglik sig’imi koeffisientidir
. Qatlamning 
taranglik sig’imi koeffisienti jinsdagi suyuqlikning elastik kengayishini, qatlam 
elastikligi tufayli g’ovak hajmining kamayishini hisobga oladi va qatlam tizimining 
solishtirma qayishqoqlik zaxirasini tavsiflaydi. Taranglik sig’imi suyuqlikning 
siqilish koeffisienti va jins skeleti (g’ovaklar) bilan quydagicha bog’langan: 

x
=m

s
+

j
,
(8.17) 
bunda m 

jinsning g’ovaklilik koeffisienti; 

s

suyuqlikning siqiluvchanlik 
koeffisienti, m
2
/N; 

j

jinsning siqiluvchanlik koeffisienti, m
2
/N. 
Taranglik sig’imi koeffisientidan foydalanib, V hajmli qatlamda bosim ma’lum 
bir qiymatga 

r pasayganda, muhitning elastiklik xususiyatlari hisobiga ajralib 

---

213 
chiqqan suyuqlik miqdorini 

V
х
aniqlash mumkin, ya’ni bosimning pasayishida 
qatlamning qayishqoqlik zaxirasi quyidagicha aniqlanadi: 

V
х
=

x 
·V·

r bo’ladi. 
(8.18) 
Qatlamning qayishqoq g’ovakli muhitidagi tug’yonlantiruvchi quduqdan 
tarqaluvchi bosimning qayta taqsimlanish tezligini baholash uchun V.N. SHelkachev 
tomonidan 
kiritilgan 
Peyzoo’tkazuvchanlik 
koeffisientidan 
foydalaniladi. 
Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisienti 
χ
qiymati jinsning va undagi suyuqlikning fizik 
tavsifiga bog’liq; uning miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
,
)
β
μ(mβ
k
χ
j
s
t
o'


(8.19) 
bunda 
χ

Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisienti, m
2
/s; k
o’t

o’tkazuvchanlik 
koeffisienti, m
2
; 


qatlam sharoitlarida suyuqlik (neft yoki suv) qovushqoqligi, 
MPa

s; m 

jinslarning g’ovaklilik koeffisienti; 

s

suyuqlik (neft yoki suv)ning 
siqiluvchanlik koeffisienti, m
2
/N; 

j

jinsning siqiluvchanlik koeffisienti, m
2
/N. 
(m

s
+

j
) qiymati qatlamning taranglik sig’imi koeffisienti 

x 
bo’ladi. Tegishli 
almashtirishlardan so’ng Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisientini aniqlash uchun 
quyidagi ko’rinishdagi formuladan foydalanamiz: 
х
t
o'
μβ
k
χ

.
(8.20) 
Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisienti qatlamda bosimning qayta taqsimlanishini 
miqdoriy baholash hamda tug’yonlantiruvchi quduqdan ta’sirlanuvchi quduqqacha 
bo’lgan masofada bosimning kamayish qiymatini aniqlash imkonini beradi. 
SHuningdek, uning yordamida tug’yonlantiruvchi quduqdan ta’sirlanuvchi 
quduqqacha bo’lgan masofada bosim pasayishining yoyilishiga va qaror topishiga 
ketadigan vaqtni aniqlash mumkin. 
Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisienti qiymati qancha katta bo’lsa, qatlamda bosim 
shuncha tez tarqaladi va ishlatish quduqlari zonasida energiya zaxiralari shuncha tez 
to’ladi. Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisienti past bo’lgan qatlamlarda qatlam bosimi 
keskin tushib ketadi va quduq favvoralanishini tez to’xtashiga olib keladi; bu holda 
chegara tashqarisiga suv bostirish hisobiga energiyaning to’ldirilishi juda sekin 
kechadi. 
Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisientini yoki qo’shni quduqlar tug’yonlantirilganda 
quduqning ta’sirlanishi ustidan kuzatuv olib borish yoki bosimning tiklanish egri 
chiziqlari bo’yicha aniqlanadi. Qatlam bo’yicha bu koeffisient miqdorining 
o’zgarishini tahlil qilish uchun odatdagi izochiziqlar xaritasini tuzish metodi bilan 
teng Peyzoo’tkazuvchanlik xaritalari tuziladi. Bunday xaritalar tarang rejimli 
sharoitlarda qatlamning ishlatishni tahlil qilishda qo’l keladi. 
Qatlam bosimi o’zgarganda jinslarning siqiluvchanligi deyarli o’zgarmaydi, shu 
tufayli amaliy hisoblashlarda ushbu qatlam uchun uning qiymatini shartli ravishda 
doimiy deb qabul qilinadi. 
Jinslarning siqiluvchanlik koeffisienti taxminan quyidagiga teng: 

j
=(1,4

1,7)10
-5

---

214 
Aniqroq hisoblashlar uchun 

J
koeffisienti laboratoriyalarda aniqlanadi. Neft va 
suvlar uchun siqiluvchanlik koeffisienti 7-bobning mos ravishda 7.2 va 7.3 
mavzularida keltirilgan. 
Qatlamning elastiklik xususiyatlariga ko’ra uning hajmiy o’zgarishining mutlaq 
qiymati juda kam, lekin qatlamning umumiy balansida uning energetik 
xususiyatlarini namoyonlanishiga bosim va temperatura sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Bundan tashqari suyuqlik hajmi uni gaz bilan to’yinganligiga qarab o’zgaradi. 
Qatlam hajmi va uni to’yintiruvchi suyuqliklar hajmi katta bo’lsa, elastik kuchlar 
qatlamning energetik balansi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lishi hamda 
qatlamdan neftni quduq tomon siqib chiqarishda sezilarli kuch hisoblanishi mumkin. 
Peyzoo’tkazuvchanlik koeffisientidan neft konlarini ishlatishda va ko’pgina 
masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin, shuning uchun uni aniqlash va 
o’rganish muhim ahamiyatga ega.